Orhan TUĞRULCA
Tarihçi/Yazar
Osmanlı Dönemi Malatya; “Cuma Kılınır Pazar Kurulur.”
Osmanlı şehirleri yalnızca fiziksel yerleşim alanları değil, aynı zamanda inanç, kültür, ekonomi ve toplumsal dayanışmanın iç içe geçtiği çok katmanlı organizasyonlardır. “Cuma kılınır, pazar kurulur” ifadesi, Osmanlı şehir modelinin manevi ve ekonomik merkezlerinin birlikte var olduğu, toplumsal hayatın bu iki eksen etrafında şekillendiği özgün yapısını tanımlar. Malatya, bu modelin somut biçimde gözlemlenebildiği şehirlerden biridir.
Osmanlı şehir dokusu; cami, medrese, imaret, hamam, bedesten, han, sebil, çeşme ve mahallelerden oluşan bir ağ şeklindedir. Bu yapı, vakıf sistemi aracılığıyla hem ekonomik hem de sosyal olarak sürdürülebilir hale getirilmiştir. Malatya, Ulu Cami merkezli gelişimi, vakıf düzenine dayalı sosyal organizasyonu ve Müslim-gayrimüslim mahallelerin bir arada var oluşuyla bu modelin karakteristik bir örneğidir.
1530 ve 1560 yılı kayıtlarına göre Malatya’da 33 mahalle bulunmakta olup bunların 29’u Müslim, 4’ü Gayrimüslim (Cemaat-ı Ermeniyan) mahallelerdir. Müslüman mahalleler, cami ve mescitler etrafında şekillenirken gayrimüslim mahalleler ise kiliselerin etrafında şekillenmiştir. Bu durum Osmanlı mahallelerinin “mabet merkezli” geliştiğini göstermektedir. Mahalle, kentli olmanın ön hazırlık ünitesi olarak işlev görmüş; sosyal meseleler kendi iç mekanizmalarıyla çözülmüştür.
Kentsel Unsurlar ve Vakıf Sistemi
1530 sonrası Malatya’da:
• 33 mahalle
• 9 cami, 27 mescit
• 5 medrese
• 100 vakıf
• 4 çeşme, 8 hamam
• 1157 hane (936 Müslim, 185 gayrimüslim)
• 228 dükkân, 1 kervansaray, 33 han
• 8.242 merkez nüfusu
Bu unsurlar vakıf gelirleriyle ayakta kalmıştır. 1530’da 100 vakıf ve yaklaşık 8.000 nüfus dikkate alındığında, her 80 kişiye bir vakıf düşmektedir. Bu oran Malatya’yı “Kendini Vakfeden Şehir” olarak tanımlamayı mümkün kılar.
Evler cumbalı mimariyle inşa edilmiş, sokaklar çıkmaz sokak şeklinde planlanmıştır. Bu yapı hem mahremiyeti hem de çocukların güvenliğini gözetmiştir. Ulu Cami çevresinde medreseler, imaret, aşevi, kütüphane, hamam, sebil, bedesten ve hastane gibi sosyal ünitelerle bütüncül bir şehir anlayışı oluşturulmuştur.
1560 yılı verilerine göre:
Malatya şehrinin köy ve nüfusu ile bu nüfusun dini gruplara göre dağılımı kentin şehirsel iklimi hakkında önemli ipuçları vermektedir. Buna göre;
Malatya Merkez
Müslüman nüfus : 8.075
Gayrimüslim nüfus : 1.650
Toplam nüfus : 9.725
Merkezde Müslüman nüfusun oranı : % 83,1
Merkezde gayrimüslimlerin oranı : % 16,9
Malatya köylerinde
Müslüman nüfus : 56.850
Gayrimüslim nüfus : 4.170
Toplam nüfus : 61.020
Köylerde Müslüman nüfusun oranı : % 93,2
Köylerde gayrimüslimlerin oranı : % 6,8
Merkez ve köy toplam nüfus
Toplam (köy-merkez dâhil) Müslüman nüfus: 64.925
Toplam (köy-merkez dâhil) gayrimüslimlerin nüfusu: 5.820
Müslüman - gayrimüslim toplam nüfusu: 70.745
Malatya geneli Müslüman nüfusun oranı: % 91,8
Malatya geneli gayrimüslimlerin nüfus oranı: % 8,2
Şehirleşme oranı:%
Müslümanlarda şehirleşme oranı : % 12,4
Gayrimüslimlerde şehirleşme oranı : % 28,3
Yukarıdaki rakamlar bize 1560 yılında gayrimüslimlerin şehirleşme oranının (% 28,3), Müslümanlara göre (% 12,4) hayli yukarılarda olduğunu göstermektedir.
1838-1839 yıllarında Hafız Paşa’nın Mısır seferi öncesinde ordusunu Malatya’ya kaydırmasıyla şehir harabeye dönmüş, idari ve nüfus cazibesini kaybetmiştir. Bu olay, Malatya’nın Roma döneminde askeri amaçla kurulup Osmanlı döneminde yine askeri sebeplerle terk edilmesiyle tarihsel bir döngü oluşturur.
Eski Malatya 1839’dan sonra şehirsel özelliklerini büyük oranda kaybetti. Bu tarihten itibaren “şehr-i atik” (Eski Şehir) “(Eski)Malatya” - “Aşağışehir” gibi isimlerle anıldı.
Tuncer Baykara’ya göre Osmanlı şehir modeli üç evreden geçmiştir:
1. Selçuklu etkisinin sürdüğü dönem (XV. yy sonuna kadar)
2. Osmanlı kültürünün şehirlerde yoğunlaştığı dönem (XVI–XIX. yy başı)
3. Batılılaşma süreciyle geleneksel yapının irtifa kaybettiği dönem (XIX. yy)
Malatya örneği, Osmanlı şehir modelinin en somut biçimde gözlemlenebildiği alanlardan biridir. Cami merkezli kentsel gelişim, vakıf sistemiyle güçlenen sosyal ağ, mahalle dayanışması ve çok kültürlü yaşam biçimi bu şehrin karakterini belirlemiştir. Ulu Cami çevresinde şekillenen medreseler, imaretler, hamamlar ve bedestenler, Osmanlı’nın şehirsel bütünlük anlayışını yansıtır.
Ancak 19. yüzyılda yaşanan siyasal, askeri ve ekonomik dönüşümlerle birlikte, Malatya gibi birçok Osmanlı şehri geleneksel kimliğini yitirmeye başlamıştır. Buna rağmen Osmanlı şehir modeli, tarih boyunca “insan ölçeğinde şehir” anlayışının en gelişmiş örneklerinden biri olarak kalmış; “Cuma kılınır, pazar kurulur” ilkesiyle tanımlanan bütüncül kentsel yaşam, bugün dahi İslam şehir estetiğinin temel referanslarından biri olmaya devam etmektedir.
Kaynakça
Akgündüz, A. (2008). Osmanlı Hukuk ve Şehircilik Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Baykara, T. (1992). Osmanlı Şehrinin Fizikî Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Cansever, T. (1997). Kubbeyi Yere Koymamak. İstanbul: İz Yayıncılık.
Ergenç, Ö. (1984). Osmanlı Şehrinde Mahalle. Belleten, 48(191), 851–867.
Evliya Çelebi. (2011). Seyahatname (Cilt 3). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İnalcık, H. (1993). The Ottoman Empire: The Classical Age (1300–1600). London: Phoenix.
Kuban, D. (1995). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayınları.
Kütükoğlu, M. S. (1986). Osmanlı–Mısır İlişkileri ve Hafız Paşa Olayı. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Malatya Şer’iye Sicilleri, nr. 25 (1530).
Malatya Tahrir Defteri (1530–1560). Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir Defteri, nr. 387.
Tuğrulca, O. Malatya Tarih Kent ve Kültür, Cilt: 2, Malatya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2021
