Daha önce Diyarbakır ve Siirt’te gözlenen göçmen kelebek türü Beyaz Öncü (Belenois aurota) ilk kez Malatya’da gözlendi. Beyaz Öncü’nün kayda girmesiyle Malatya kelebek sayısında iller arasında Türkiye üçüncülüğüne yükseldi.
Türkiye kelebeklerine ait bilgileri yayınlayan Trakel sitesindeki bilgilere göre, Madagaskar dahil Sahra altı Afrika, Arabistan, Hint Yarımadası, Türkmenistan, Tacikistan’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada görülen kelebeği, yıllardan beri Malatya başta olmak üzere Türkiye’nin farklı illerinde kelebek “izi sürüp” fotoğraf ve videoyla kayıt altına alan Olcay Özşahin ile Münir Engür ilk kez Malatya’nın Doğanyol ilçesinde fotoğrafladı.
Türkiye’de kelebek çeşitliliği açısından iller arasında Erzurum 219 kelebekle birinci sırada. Onu 206 kelebekle Kahramanmaraş takip ediyor. 192. kelebeğe ulaşan Malatya, artık aynı sayıda kelebek türüne sahip Artvin’le üçüncülüğü paylaşıyor.
Beyaz Öncü’ye Malatya’da rastlama öyküsünü, aynı zamanda bir biyolog olan, Münir Engür şu sözlerle anlatıyor:
“Yaklaşık 10 yıldan beri Olcay’la birlikte kelebek fotoğrafı çekiyoruz. Ömür Çapan isminde bir arkadaşımız da bize eşlik ediyordu, yurtdışına yerleştiği için katılamıyor. Kelebek fotoğrafçılığı sabır, özveri, bilgi isteyen bir iş. Bu güzel hayvanlar ilgimizi, sevgimizi hak ediyor; insanların da içinde yer aldığı yaşam döngüsü, ekoloji hakkında ipuçları, bilgiler veriyor.
Beyaz Öncü’nün varlığını 1950’li yıllarda ilk yabancı araştırmacılar Diyarbakır’da keşfetmiş ama günün şartları gereği kayıt yapamamışlar. Bu kelebek Mekke’nin alt tarafından bir yerlerden Türkiye’ye göç ediyor. Uzun bir yolu var, çölleri, stepleri geçecek, sonra geldiği yere göç edecek. 2016’da Siirt’te görüldü, 10-15 arkadaşımız fotoğrafını çekti. Ardından 7 yıl daha görülmedi.
2023’te Siirt’e geri geldi, bir yıl sonra ben de gidip orada fotoğrafını çektim. Bizim açımızdan Beyaz Öncü’yü diğer kelebeklerden ayırt etmek çok kolay çünkü benzeyebileceği başka bir kelebek türü yok.
Beyaz Öncü’nün tırtıl ve pupasının kapari dediğimiz bir bitkiye ihtiyacı var. Kaparinin yaprağıyla beslenebiliyor, kelebek olunca özgürce uçuyor, başka bitkilerle de besleniyor. Mesela biz Doğanyol’da Beyaz Öncü’yü yabani böğürtlen üzerinde çektik.”
Engür, Beyaz Öncü’nün Malatya’da tespit sürecini anlatırken, kelebeğin Diyarbakır’da da görüldüğünü, haliyle Diyarbakır sınırı üzerinden Malatya’nın Doğanyol ilçesine geçmiş olabileceğini tahmin ettiğini belirterek “Gezilerimizde bize eşlik eden değerli hocamız, yıllardan beri şehrin tarihini ve bitkilerini araştıran Bayram Birol Güngör’le sohbet ederken bu fikrimi anlattım; o da, öyleyse kalk gidelim, dedi. Kendisi kelebek fotoğrafçısı değil ama Malatya coğrafyasını karış karış biliyor. Tahminimiz doğru çıktı, Beyaz Öncü’yü Doğanyol’da bulduk, kaydını yaptık.”
Deprem Araştırmaları Sekteye Uğrattı
Fotoğrafçı-gözlemci diğer isim Olcay Özşahin ise, Beyaz Öncü gibi, Mezopotamya Kolotisi (Colotis fausta fausta) ve Sultan Kelebeği (Danaus chrysippus) gibi göçmen kelebeklerin tırtıl ve pupa aşamasında temel besin kaynağı ve konak bitkisinin kapari olduğunu belirterek “Mezopotamya Kolotisi Arabistan’dan kalkıp, binlerce kilometre yol kat ederek, Malatya dahil baraja komşu illere geliyor. Bu nedenle ona Hacı Kelebek de deniyor. Kelebeklerin yaşam mücadelesi, çevre şartlarına uyumu, güzelliği bizleri hayran bırakıyor” derken, Malatya’da tür sayısının araştırmalarla çok daha artabileceğine dikkat çekti.
Özşahin şunları anlattı:
“Malatya’da 200’ün üzerinde tür uçtuğunu tahmin ediyoruz. Sayı rastgele gezilerle artmaz. Bilimsel çalışmalarla, gezerek, gözlem yaparak tespit edilebilir. Bizler bu işi gönüllü yapıyoruz. Bu araştırmalarımıza Doğa Koruma ve Milli Parklar dışında hiçbir kurumdan destek alamadık. Deprem sonrası yaşam mücadelesi kelebek araştırmalarımızı sekteye uğrattı. İl dışından başka kelebek gözlemcileri de gelip çekim yapıyorlardı; Malatya’da çok sayıda otel yıkılıp, depremin yarattığı olumsuz psikoloji buna eklenince kelebek gözlemcileri eskisi kadar gelemez oldular.
Malatya kelebek çeşitliliği açısından avantajlı bir coğrafi konuma sahip. Akdeniz, Güneydoğu Anadolu, Karadeniz gibi bölgelere yakın olduğumuz için bu bölgelerin türleri de Malatya’da yaşıyor. Ayrıca Malatya’nın bitkisel çeşitliliği zengin olduğu için kelebek sayısı oldukça fazla.
Pandemi ve deprem sonrası insanlar kırsal bölgelerde yaşamaya başladılar. Ev, bahçe yaparken doğal çevreye zarar verdiler. Haliyle yeni yerleşim alanlarında kelebeğin besin kaynağı olan bitkiler ortadan kalktı; bu nedenle önceden fotoğrafladığımız bazı türleri şimdilerde göremez olduk.
Beyaz Öncü göçmen bir kelebek ama bulunduğu yeri severse, beslenme imkanı yeterliyse kalıcı olabiliyor. Biz bu kelebeğin kapari bitkisinin bulunduğu Karakaya Baraj Gölü boyunca her tarafa yayılmasını umut ediyoruz.”
Dünya’da Sadece Çırmıhtı’da Görülen Kelebek
Özşahin, Çırmıhtı’ya özgü bir kelebekten bahsederken şunları ekledi:
“Mezopotamya Çokgözlüsü (Polyommatus dama) nesli tükenmek tehlikesiyle karşı karşıya olan çok nadir bir kelebek. Daha önce Malatya, Kahramanmaraş, Adıyaman üçgeninde dar alanlarda gözlemlenirken, şimdi sadece Çırmıhtı’da, belirli bir bölgede yaşıyor. Bir mesire alanını da içine alan yaşam bölgesi çöp ve tahribat nedeniyle içler acısı durumda. Mezopotamya Çokgözlüsünü fotoğraflamak için binlerce kelebek gözlemcisi 15 yıldan beri Malatya’ya akın ediyor; o kadar özel bir kelebek. Fakat böyle devam ederse birkaç yıl içerisinde nesli tükenecek. Dünyada bir canlının neslinin insan kaynaklı tükenmesi çok acı bir kayıp.”
Kelebek Turizmi
Engür, kelebek fotoğrafçılığının turizm boyutuna dikkat çektiği konuşmasında şunları söyledi:
“Kelebek fotoğrafı çekmeye meraklı çok sayıda insan var. Van ve Erzurum’a her yıl binlerce kişi kelebek fotoğrafı çekmeye gidiyor. Kelebek gözlemcileri bir şehre yıl içerisinde farklı aylarda farklı kelebekleri fotoğraflamak için birden çok kez gidiyor.
Van’ın Çatak ilçesinde özel bir kelebek var: Adı, Şehzade (Euapatura mirza). Bu kelebeği hem belediye hem halk sahiplenmiş; Şehzade kelebeğinin adını ve fotoğrafını ilçenin her yerinde görebiliyoruz.
Bu kelebeği çekmek için Çatak’a gittiğimizde, halk her konuda bize yardımcı olmaya çalışıyor; misafirperver ve sıcak davranıyor.
Türkiye’nin en önemli kelebek potansiyeli olan illerinden biri Malatya. Bu nedenle yurtdışı ve yurtiçinden ilimize gelen birçok gözlemciye gönüllü rehberlik yapıyoruz. Bunu hem şehrimizin ekoturizm hem kelebek turizmine destek olmak, hem de bazı kötü niyetli kişilerin bölge kelebeklerini toplayıp yurtdışına kaçırmalarına engel olmak için yapıyoruz.
Yaklaşık 10 yıldan beri yaptığımız çalışmalarla Malatya’mıza 15 yeni kelebek türü kazandırdık. Bu birikimimizi okullarda, sivil toplum kuruluşlarında, belediyelerin konuyla ilgili birimlerinde yapacağımız sunumlarla gönüllü olarak aktararak toplumsal duyarlılığı arttırabiliriz.”
DERLEYEN: Bülent Korkmaz
FOTOĞRAFLAR: Olcay Özşahin, Münir Engür, Bayram Birol Güngör
