Kahramanmaraş merkezli 6 Şubat depremlerinde büyük kayıp yaşayan Malatya, bundan 130 yıl önce, 1893 yılında yine bir Şubat ayında, tarihçilerin büyüklüğünü 7.1, şiddetini de 10 olarak yazdığı büyük bir deprem yaşamıştı. O dönemde Malatya Sancağını yıkan binlerce ev ve işyerinin yıkıldığı, kayıtlara göre 885 kişinin öldüğü depremle ilgili, dönemin İstanbul'da Ermeni Cemaatine yayın yapan gazetelere yansıyan haberleri, Zakarya Mildanoğlu, bir suikast sonucu öldürülen Malatyalı Gazeteci Hrant Dink tarafından 1996 yılında kurulan ve İstanbul'da Ermeni Cemaatine yayın yapan Agos Gazetesi için derlemişti.
Mildanoğlu'nun, 24 Ocak 2020'deki Elazığ- Malatya depreminin ardından geniş bir şekilde kaleme aldığı, 6 Şubat 2023 depremlerinden sonra da bir kez daha özeti yayınlanan, o dönem halkın 'Büyük Zelzele' diye adlandırdığı 28 Şubat 1893'te meydana gelen depremle ilgili derlemesi şöyle:
"15 Mart 1893, Çarşamba, sayı: 418
Punç (Demet) gazetesi, Malatya’dan gelen bir mektubu yayınlamakta ve gerçekleşen deprem hakkında acılı haberler vermektedir.
28 Şubat Perşembe gecesi, saat yedi otuzda, tüm sakinlerin zaten yatmış olduğu bir saatte, şehrin her noktasında evler, dükkanlar, hamamlar, camiler yıkan bir deprem gerçekleşti.
Fakat bu felaket Perşembe öğle saatlerinden itibaren işaretler vermeye başlamıştı.
Perşembe günü ardı ardına 5-6 sarsıntı gerçekleşerek yüreklere korku salmıştı. Ancak hiç kimse, bir gece şehrin yıkılışı ile uyanacağını aklından geçirmemişti.
Zararlar hesap edilemez boyutta.
Ermeni mahallesinin Kharaza olarak bilinen tarafındaki evlerin tümü viraneye dönüştü ve her birinden iki, üç, dört ve yediye varan ölü çıkarıldı. Ağlayacak birinin dahi kalmadığı evler bile var.
Punç muhabiri Malatya’da 4-5000 evin yıkıldığını, 3-4000 evin de hasarlı durumda olduğunu ve 200 kişinin de öldüğünü bildirmektedir. Hem insanların hem de yıkılan binaların dörtte üçü Ermenilere ait.
Protestanların ibadethaneleri ve Katoliklerin kilisesi ağır hasar görmüş, Ermenilerin merkez kilisesinin sıvası tamamen dökülmüş, duvarları da yer yer çatlamıştır. 18 yıl sonra kubbesi tamamlanan Surp Yerortutyun kilisesinin de kubbesinde çatlak oluşmuştur. Surp Pırgiç manastırında bulunan şapel ve odaları da yıkılmıştır. Okullarda da artık eğitim görmek olanaklı değil.
18 Mart 1893, Cuma, sayı: 60
Armenia gazetesi
İstanbul gazetelerinden Malatya ve Hısnımansur’da bir deprem gerçekleştiği, çok sayıda bina ve kamu yapısının yıkıldığını okuduk. Yıkıntılar altında ölüler bulunmaktadır. Halk şu an çadırlarda barınmaktadır. Hükümet zarar görenlere İstanbul’dan parasal yardım göndermiştir. Zarar görenler için Harput ve çevresinden de 100.000 kuruş kadar yardım toplanmıştır.
20 Mart 1893, Cuma, sayı: 2350
Punç (Demet) Gazetesi
Malatya’daki depremler zaman zaman şiddetli, zaman zaman ise hafif sarsıntılarla gece günüz devam ediyor. Sağlam binalardan birkaçının daha yıkılmasından sonra Surp Yerortutyun kilisesinin kubbesi altına girme umudu da söndü. Dünkü sarsıntıda Surp Harutyun kilisesi de zarar gördü. Eski Melidine’de Surp Isdepanos adıyla inşa edilen bin yıllık şapel de yıkıldı. Yerel tüccarlardan Yazıcıyan Kardeşlerin taş ambarları ve her biri 500 liraya tamamlanabilen belediyenin üç dükkanı da tamamen yıkıldı. Okullar hala kapalı, çocuklar ortalıkta sefil oldular.
Sayı: 406
Hayrenik (Vatan) gazetesi
Deprem Malatya’da adeta süreklilik arz etmeye başladı. Pazar günü de üç yeni sarsıntı gerçekleşti. Pek çok bina, ki daha önceki sarsıntılardan zarar görmüştü, bu sefer tamamen yıkıldı.
Hısnımansur’a gönderilen komisyon bir rapor hazırladı. Bu rapora göre Hısnımansur’un 19 köyünde 200 ev yıkılmış, 99 kişi ölmüş, 7 kişi yaralanmış. Ayakta kalan evlerden çoğu da yağmurlardan zarar görerek yıkılmaktadır.
Talihsizliğin ne kadar büyük olduğuna dair belli bir bilgi yok. Kar ve sel yolları kapamış, köprüler de yıkılmış, çeşitli bölgelere gönderilen görevliler merkeze dönemediği için sağlıklı veri alınamamaktadır.
25 Mart 1893, Cuma, sayı: 62
Armenia gazetesi (İSTANBUL GAZETELERİNDEN DERLENEN)
Patrikhane Malatya Ermeni Ruhani Önderliğine bir telgraf çekerek depremin yarattığı zarar ve kazazedelerin durumu hakkında detaylı bilgi istedi. Aynı zamanda Sultan’ın Malatya’ya parasal yardım gönderdiğini ve zarar görenlere yardım edilmesini emrettiğini, Ruhani Önderliğin kendilerine bağlı aileleri ziyaret etmelerini, onları teselli etmelerini istemiştir. Malatya kilisesi ve okulu da kısmen yıkılmıştır.
3 Nisan 1893, sayı: 3986
Masis gazetesi
Malatya ve çevresindeki sarsıntılar devam etmektedir. 22 Mart’ta Hısnımansur ve üç köyünde ve Husma kazasında kuvvetli bir sarsıntıdan sonra kırk kadar ev, bir ahır tamamen yıkılmıştır. İnsan kaybı bulunmamaktadır. Diyarbakır’dan felaketzedelere yirmi bin kuruş yardım gönderilmiştir.
20 Mayıs 1893, Cumartesi, sayı: 73
Armenia gazetesi
Resmi bir rapora göre Malatya depreminde 885 kişi ölmüştür. Bunlardan 131’i Malatya merkezde, kalanlar ise Hısnımansur (Adıyaman), Behesni, Kahta, Akçadağ ve köylerinde vefat etmiş ayrıca 164 kişi de yaralanmıştır. Adı geçen kazalarda 23 beygir, 147 katır, 613 öküz, 291 inek, 56 eşek ve 8890 koyun ve keçi olmak üzere toplam 10.020 hayvan yıkıntılar altında kalarak telef olmuştur. Telef olan hayvanların 3547’si Malatya sancak merkezine bağlı köylere, 3934’ü Hısnımansur’a, 1972’si Kâhta’ya, 299’u Behisni’ye ve 268’i Akçadağ’a aittir. 7262 göz oda, 2719 ev yıkılmış ve harabeye dönmüştür. 9231 göz oda, 1345 ev kısmen yıkılmış, 2195 ev ise küçük hasarlar görmüştür. 274 dükkan yıkılmış, 64 dükkan kısmen yıkılmış, 936 dükkan ise kısmi zarar görmüştür. 31 cami yıkılmış, 95 kısmen ve 13’ü ise zarar görmüştür. 5 Ermeni okulu yıkılmış, ikisi zarar görmüştür. 9 Türk okulu tamamen, 2 okul kısmen yıkılmış ve 14 okul ise zarar görmüştür. Bir kışla tamamen yıkılmış, biri zarar görmüş, bir hükümet konağı, bir kışla ve bir redif ambarı, bir zabıta dairesi, 3 telgrafhane kısmen yıkılmış ve zarar görmüş, 3 hamam tamamen, 2 hamam kısmen yıkılmış, bir hamam ise zarar görmüştür.
3 Nisan tarihinde Malatya’dan yazılan bir mektupta sele yol açan yağmurların devam ettiğini, havanın soğuk ve yoksulluğun şiddetli şekilde hüküm sürdüğünü, ulaşan parasal yardımların yeterli olmadığı yazmaktadır. Deprem sarsıntılarının devam ettiği ancak zararsız olduğu, ancak Malatya’dan 8 saat uzaklıktaki iki tepenin birbirine çarparak aralarında bulunan bir köyün halkıyla birlikte yok olduğu bildirilmektedir.
17 Nisan 1893, sayı: 3987
Masis gazetesi
Malatya depremi nedeniyle oluşan felaketler için özel bir komisyon tarafından hazırlanan rapora göre toplam 885 kişi ölmüş, 164 kişi yaralanmış, 7262 göz oda ve 2719 ev tümüyle viraneye dönmüştür. 10020 çeşitli hayvan ise yıkıntılar arasında kalarak yok olmuştur. 31 cami tamamıyla viraneye dönüşmüş, 95 cami kısmen yıkılmış ve 13 cami ise kısmen zarar görmüştür."
BÜYÜKLÜĞÜ 7.1, ŞİDDETİ 10..
Bu arada, tarihçi Prof.Dr. Erhan Afyoncu da, 24 Ocak 2020'deki Elazığ- Malatya depreminden sonra Sabah Gazetesi'nde yazdığı makalede, tarihini 2 Mart 1893 olarak belirttiği Malatya depremine değinmişti.
Afyoncu, şunları yazmıştı:
"…ARTÇILARI BİR YIL SÜRDÜ
Malatya ve civarı 2 Mart 1893 sabahı büyük bir depremle uyandı. Ambraseys, depremin büyüklüğünü 7.1, şiddetini ise 10 olarak tahmin etmekte. Bu deprem üzerine Selahattin Satılmış ve Naim Ürkmez'in araştırmaları vardır. Deprem, Malatya, Besni, Adıyaman, Akçadağ, Kâhta ve Hekimhan'ın da içinde yer aldığı bölgede büyük hasara sebep oldu. Depremden 10 bin civarında bina etkilendi. 885 kişi hayatını kaybetti. 10 binden fazla büyük ve küçükbaş hayvan telef olmuştu. Depremin kışa gelmesi bölgede insanların zor şartlarda hayatlarını devam ettirmesine sebep oldu. Aynı yıl çıkan kolera salgını bölgede yaşayanların hayatını iyice zorlaştırdı. Depremin artçıları bir yıl kadar sürdü. Osmanlı yönetimi depremden sonra aldığı tedbirlerle komisyonlar kurarak depremzedelerin ihtiyaçlarını karşılayıp, depremin yaralarını sarmaya çalıştı. 4 Aralık 1905'te Malatya ve civarında bir deprem oldu. Deprem, Pütürge ile Çelikhan arasında hasara sebep oldu. Rumkale ve Malatya civarında da depremin yıkıcılığı hissedildi. Ambraseys, depremin büyüklüğünü 6.8, şiddetini ise 9 olarak tahmin etmektedir…" (https://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2020/01/26/elazig-ve-malatyada-yasanan-buyuk-depremler)
Kaynak: Agos Gazetesi- sabah.com.tr
