Araştırmacı-yazar Fikri Demirtaş, şifalı kenger bitkisine dair bir yazı kaleme aldı.
Kenger Malatya ve çevresinde “kanatıldıktan” sonra sakız olarak da değerlendirilen bir ürün olarak biliniyor.
Tarımdan hayvancılığa gıdadan kozmetiğe kadar birçok alanda kullanılan Anadolu bitkisi kengerin farklı dillerdeki sözcük anlamlarına değinerek yazısına başlayan Demirtaş şöyle devam etti.
“Ülkemizin yörelerinde bilinen isimleri yayla gülü, çengel kengeli, çakırdikeni, çıtlık kengeli, enger, kenger, kengir, kengiotu, kalağan, tatlı kenger, kanak ve dağ sakızı olarak bilinmektedir. Doğu Anadolu’dan Batı Asya’ya kadar uzanan coğrafyada yetişen kenger, özellikle Malatya – Sivas çevresinde ticareti yapılan şifalı bir bitkidir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu başta olmak üzere Ege ve Akdeniz bölgesi boyunca uzanır. Suriye, Kudüs, Kıbrıs, Lübnan, Irak, İran, Mısır, Ürdün, Azerbaycan, Türkmenistan ve Afganistan gibi ülkelerde de doğal olarak yetişir. Yüksek dağların sarp kayalıklarında, kurak ve volkanik yamaçlarda, bozkır, dağlık, taşlık ve kıraç arazilerde kendiliğinden yetişen dayanıklı endemik bir bitkidir.
Kenger ve Kenger Sakızı
Gövdenin kesilmesiyle çıkan sütten kenger sakızı hazırlanır. Köklerinden elde edilen bu doğal sakız, Doğu Anadolu’nun birçok kentinde eski bir gelenek olarak varlığını sürdürür. Kenger, aynı zamanda bir yaban sebzesi olarak da tüketilir. Haşlanır, kavrulur, bulgura katılır veya yoğurtla ekşitilir.
Kenger Sakızı Üretimi
Temmuz ayı itibariyle kenger bitkisi kurumaya başlar ve Eylül ayının sonuna kadar kenger sakızı elde edilir.
Kenger sakızı yapmaya sabah erken veya akşam serinliğinde gidilir. Kurumuş kenger bitkisinin kökünün etrafı kazıcı bir aletle ( keser, külbe/çapa )ile iyice eşilir, kökünü oynatmadan temizlenir. Kök oynarsa kırılır, süt tabana çekilir. Kök oynatılmadan keskin bir bıçakla sütün akacağı yöne doğru istikamet vermek için çapraz şekilde kesilerek/ kanatılarak sakız olacak sütünün akışı sağlanır. Kesme işlemi ustalık gerektirir. Sütün toprağa akmaması için altına ince yassı bir taş, geniş bir yaprak konur.
Kesilen kökü güneş ışınlarından korumak için yassı bir taş yardımı ile gölgelendirme yapılır. Kenger gölleri / çukurlarının / ocaklarının yeri belli olsun diye bellik olarak üst üstüne taş, dikilir. 3-4 saat boyunca toprağa akmaya devam eden süt, katılaşıp sakız olduktan sonra toplanır. Bir kenger bitkisinden üç - dört defa sakız yapılabiliyor.
Toplanarak eve getirilen sakızlar bol su ile yıkanır. Soğuk su altında taşla dövülür. Ardından toprak ve otlardan temizlenen sakızlar, sıcak suda kaynatılarak sakız yapılır. Birer çiğnemlik şekline getirilir. Bazen iplere boncuk tanesi gibi dizilerek cam kavanozda su içinde saklanarak satışa sunulur.
Kenger sakızını ilk kez çiğneyen kişiye ağızda acılık hissi verir ve zamanla bu acılık ortadan kaybolur. Sakız yumuşayınca ağızda bıraktığı tat ve aroması unutulmaz. Kullanımı diğer sakızlara nazaran çok uzundur. Sakızı çiğneyeme ara verileceği zaman su dolu bir bardak içerisine alınarak muhafaza edilebilir.
Kenger Sakızının Ekonomik Önemi ve Kültürel Yansımaları
Kenger, Darende çarşısında tezgaha düşüp arz-ı endam eylemişken...Darende Kültür ve Sanat Derneği Başkanı arkadaşım İbrahim Alaattin Ateş kenger sakızı fotoğrafları çekip gönderdi.
Kenger bitkisinin kökündeki sıvıdan/ sütünden bin bir zahmetle yapılan kenger sakızı ticaret için genellikle Malatya - Darende ve Sivas- Gürün çevresinde yapılıyor.
2024 yılında Malatya'nın Darende ilçesinde kenger sakızının fiyatı, üreticiye göre kilo başına 8.000 - 10.000 TL arasında değişmektedir.
Tane olarak satışı ise 25 TL'den yapılmaktadır. Ortalama olarak bir kiloda 700- 800 adet sakız bulunmaktadır.
Birçok ailenin geçim kaynağı olan kenger, belgesellerde, türkülerde, şiirlerde ve hikayelerde yer almıştır. Darendeli TRT program yapımcısı Mehmet Ali Özpolat, 1970'li yıllarda Darende Çukurkaya köyünde çektiği belgesel ile kenger sakızı kesimini tüm dünyaya duyurmuştur. Bu haliyle Coğrafi İşaret ve Geleneksel Ürün adı "Darende Kenger Sakızı" ismiyle , tescilinin Darende’ye yapılmasını fazlasıyla hak etmiştir.
Kenger Sakızının Faydaları
Diğer sakızların aksine doğal olan kenger sakızı, birçok faydaya sahiptir. Diş ağrısı, kulak zarı iltihaplanması, mide ağrısı, hazımsızlık, tansiyon, yüz felci gibi rahatsızlıklara iyi geldiği düşünülmektedir. Ayrıca dişleri temizler, çene gevşetir ve bağışıklık sistemini güçlendirir.”
Kengere ilişkin mani, deyim, hikaye ve şiirlerin yer aldığı yazı ile fotoğrafların tamamına şu linkten erişebilirsiniz:
https://fikridemirtas44.blogspot.com/2024/10/kenger.html
Fikri DEMİRTAŞ
