Vilayet Konağı'nın Yeri Nasıl Seçildi, Nasıl Yapıldı?

Celâl YALVAÇ

Malatya’nın en güzel binalarından birisi olan, bugünlerde büyük çaplı bir restorasyon için geçici süre hizmete kapatılacak olan Vilayet Konağı 70 yıl önce inşaatı ikmal edilerek, 1 Eylül 1941 Pazartesi günü yapılan görkemli bir açılış törenini müteakip hizmete girmiştir.

1934’den sonra yapılması düşünülen bir hükümet konağının yer seçiminin yapılması bile uzun zaman almış; uzun süren tereddütlerden sonra, binanın bugünkü yerine yapılmasına karar verilmiştir.

Hükümet konağının yapımı ile ilgili haberlere 1935 senesi ortalarında rastlanılmaktadır. 24 Temmuz 1935 tarihli Fırat Gazetesi’nin birinci sayfasında neşredilen “YENİ HÜKÜMET KONAĞI NEREYE KURULACAK” başlıklı yazıda, “Finans Bakanlığı yerin hükümet konağının yapısı için defterdarlığa (8.000) liralık bir yapı tahsisatı yollamıştır. Yeni hükümet konağının şuraya veya buraya yapılmak üzere olduğuna dair şehirde türlü ve çeşitli yayıntılar dolaşmaktadır. Fakat bunlardan hiç birisi gerçek değildir. Yeni konağın nereye kurulacağı, şehrin bayındırlık planının yapılmasına bağlı bir meseledir. Bundan ötürü plan gelinceye kadar yapıya başlanmayacaktır.”denilmektedir.

11 Eylül 1935 tarihli Fırat Gazetesi’nde ise, “ŞEHİR MECLİSİ TOPLANIYOR” başlığı altında, “Bir parçası gelen yeni şehir planı ve hükümet kurağının yapılma yeri konuşulmak üzere üyelerden çokluğun isteği üzerinde şehir meclisi 16.09.1935 Pazartesi günü toplantı yapacaktır. Toplantıda yeni plana dair görüşmeler ve incelemeler olacaktır.”şeklinde, bir kısmı gelen yeni şehir imar planı üzerinde incelemeler yapılacağı ve hükümet konağının yerinin tespit edileceği haberi verilmektedir.

Bu toplantı yapılmış, planda hükümet konağı yeri olarak gösterilen yer beğenilmediğinden, -Hükümet kurağının şehrin bugünkü durumuna göre daha yakın bir yere kurulması yolunda bakanlıktan istekte bulunma- kararı alınmıştır.

Şehir Meclisi’nin, Semih Bey tarafından hazırlanan Malatya imar planı üzerindeki bu değişiklik isteği ilgili bakanlığa bildirilmiş; merhum İsmet İnönü’nün yardımları ile gerekli tadilatı, “Malatya şehir planının ağırlık merkezini hükümet konağının yeri meselesi teşkil etmektedir.  Nüfusu kalabalık olmayan bir şehir için bu sorun oldukça önemlidir. Hükümet konağını rastgele bir yere kaldırmak, kaldırılacak yerin yakınındaki arsa ve bahçelere yeni bir değer vermek demektir. Çünkü hükümet şehrin ana merkezindeki uzaklaştığı vakit burada çalışacak memurların çoğu, kurağa yakın yerlerde eve edinmek isteyeceklerdir. Bu durum oradaki ev kiralarının artması neticesini doğuracaktır. Kiralar artınca yeni evler yapılmak istenecek. Bu ise arsaların da nispetsiz bir suretle yükselmesiyle sonuçlanacaktır. Hâlbuki şimdiki hükümet konağının çevresinde mevcut değerler vardır. Bundan ötürü, yeni hükümet kurağının eskisinin pek yakınındaki alanda yapılmasını teklif etmekteyim. Bu teklifi yaparken göz önünde tuttuğum en önemli nokta, esasen pek dağınık olan şehrin mümkün olduğu kadar toplu hale getirilmesidir” şeklinde izaha çalışılmıştır.

Semih Bey tarafından başta Çukurdere (Sıtmapınarı civarı) olmak üzere gösterilen üç hükümet konağı yapım yeri, Jansen tarafından uygun görülmemiş; valiliğe gönderdiği mektupta,”… Bu teklifin diğer bir iyiliği de İlbay ve Şarbaylık binalarının yeni yapılacak bir kısımda olmakla beraber, şimdiki şehir merkezine uzakta kalmamasıdır. Bu bina gurubu öyle tanzim olunmuştur ki bunun geniş bir alan üzerinden Yeni Cami’den görmek mümkündür. Bu şekilde şimdiki eski şehir merkezi ile urbantık iyi bir bağlantı vücuda getirilmiştir” demekle, binaların şimdiki yerlerine işaret etmiştir.

Prof. Jansen, mahalli incelemelerden sonra bir rapor tanzim etmiş, bu raporu devrin Başbakanı İsmet İnönü’ye takdimle onayına sunmuştur.

Tadil edilen yeni imar planının şehir meclisince onaylanması, 13 Ocak 1936 Pazartesi günkü toplantıda olmuştur. 26 kişilik Şehir Meclisi’nin 20 üyesinin katıldığı bu toplantıda, yeni yapılacak hükümet konağının yeri ile ilgili tartışmalar çıkmıştır. Vali İbrahim Ethem Akıncı’nın ve Mebus Osman Taner’in katıldığı bu toplantı, saat 14.30’da, Belediye Reisi Tevfik Temelli’nin konuşması ile başlamıştır. Tevfik Temelli, toplantının konusunu anlattıktan sonra,”… Mimar Bay Semih Malatya’yı ciddi ve derin bir ilgi ile incelemiş, çok iyi gören bir gözle ve bir Malatyalının şehir için düşündüğünden daha üstün bir isabetle güzel bir plan yapmıştır. Bay Semih’in şehrimiz için gösterdiği ilgi ve fedakârlığa huzurunuzda teşekkürü bir borç bilirim. Yalnız bu plandaki hükümet konağının yeri üzerinde çeşitli dilekler oldu. Büyük başbakanımız işi incelemesi için uzman Profesör Jansen’i şehrimize gönderdiler. Jansen, yaptığı incelemelerin sonucu olarak şimdiki hükümet konağının yanı başında bir yer teklif etmektedir. Ancak burası çukur bir yerdir ve su yuvasıdır. Aynı zamanda istimlâki çok pahalıya mal olacak bir sahadır. Bu bakımdan yeni hükümet binasının doğumevinin hemen yanı başında ve yolun güneyine düşen sahada yapılması şehir için hem güzellik, hem tasarruf noktasından çok yerinde olacaktır. Bay Semih’in yaptığı planı bu suretle tadilen kabul etmenizi rica ederim” diyerek hükümet konağının şimdiki Parlak Pasajı ile eski Tekel Baş Müdürlüğü binalarının bulunduğu saha üzerinde yapılması ricasında bulunmuştur.

Üyelerden Kemal Evliyaoğlu, bu konuşmaya karşılık, “Jansen’in teklifini aynen kabul etmeliyiz. Bay Semih’in planı mütehassıs bir heyet tarafından incelenmeli ve kurul bir raporla tenvir edilmelidir. Şarbay’ın dediği gibi Jansen’in gösterdiği yer bataklıksa hükümet kurağını bunun 50-100 metre sağına veya soluna almak pekâlâ mümkündür” şeklinde konuşmuştur.

Avukat Hüsnü Bey merhum ise, Jansen’in bir yabancı Semih Bey’in Türk olduğunu belirterek, -Semih Bey’in teklifinin kabule şayan olduğunu söylemiş, konuşmasını “Türk bilgisine saygı göstermeliyiz” cümlesi ile noktalamıştır.

Hüsnü Bey’in konuşmasını, üyelerden Mustafa Saltürk (Saltoğlu) cevaplandırmış, “Jansen mütehassıs bir profesördür. Ve aynı zamanda yüce başbakanın buyruğuyla gelmiştir. Tanınmış bir âlimin görüşüne hürmet bir borçtur” demiştir.

Yapılan konuşmaları cevaplandırmak isteyen Belediye Reisi Tevfik Temelli, “İşin iyice aydınlanmadığını anlıyorum. Mesele şudur: Hem yerinde bir yapı yapmak, hem de uraya fayda temin etmek ve şehri bayındırlığa kavuşturmaktır. Şimdiki hükümet kurağı ile Hamikoğlu Hanı arasındaki sahaya modern yapılarla yeni bir çarşı kurulabilir. Bu uray ve şehir için çok kazançlı olacaktır. Jansen’in teklifi kesin bir teklif değildir. Bir düşüncedir” demiş, izahat vermek ve anlaşabilmek için celseye ara vermiştir.

Celse arasında Vali İbrahim Ethem Akıncı ile Mebus Osman Taner Bey’ler görüşlerini özel olarak belirtmişler, hükümet konağının yerini tespitte ısrar edilmesinin çeşitli mahzurlar doğuracağını izahla bütün fikirlere hürmet edilmesini istemişler, “ileri sürülen makul ve kabul edilebilecek esbab-ı mucibeye dayansın” demişlerdir.

Celse açıldığında, Reis Tevfik Temelli, “Celseyi açıyorum, iş tavazzuh etmiştir. Hükümet konağının doğumevi yanındaki bahçeye yapılmasının kabulünü reye koyuyorum” demiş ve teklifi oya sunulmuştur. Reis tarafından yapılan bu teklif oylanmış, iştirak eden 20 üyeden 10’u kabul, 10’u da ret oyu vermiştir. Reis kabul oyu verenler tarafından bulunduğundan oyu iki kabul edilmiş; hükümet konağının, Tevfik Temelli’nin evi karşısındaki arsaya yapılması kararlaştırılmıştır. Bu karara usulsüzlük yönünden Avukat Hüsnü Bey tarafından itiraz edilmiş, yapılan uzun müzakerelerden sonra: “planda inceleme yapan Profesör Jansen’in İsmet Paşa caddesi üzerinde yaptığı tadil yeniden incelenerek ve Hükümet Konağı, doğumevi ile Hamikoğlu Hanı arasındaki alanda ve yolun güneyinde yapılacaktır” şeklinde müphem bir karara varılmıştır.

Bu karardan sonra Hükümet Konağının yapılması kesinleşmiş, yeri tam belirlenmemiş olmasına rağmen, 2 Mart 1936 tarihli Fırat Gazetesi’nde, Malatya Defterdarlığı’nın 7.996 lira 62 kuruş keşif bedelli Hükümet Konağının temel atma ilanı çıkmıştır. 19/03/1936 günü yapılması icap eden ihaleye talip çıkmadığından ihale 06/04/1936 tarihine bırakılmış, bilahare keşif bedeli yükseltilerek bu tarih 14/04/1936 olarak tespit edilmiştir.

14 Nisan 1936 tarihli Fırat Gazetesi’ndeki “Hükümet Konağı Nereye Yapılıyor?” başlıklı yazıda, şehrimizin bayındırlığı ve gerek yeni yapılacak hükümet, belediye ve fabrika kurağları hakkında Şarbay Tevfik Temelli ile görüştük. Şarbay bu hususta şu izahatı veriyor:

-Yapılacak olan hükümet konağı evvelce şehir meclisi kararıyla tespit edildiği veçhile Hamikoğlu Hanı ile Doğumevi arasına kurulacaktır. Belediye binasına gelince: planı alınmıştır. On beş gün zarfında münakaşaya konulacaktır. Bu plan Türkiye’deki belediyeler binasının modern bir binası olacaktır, şehir planında bu hususta başbakanın görüşlerini inzimam etmek suretiyle onaylanmış, Ankara İmar Direktörlüğü buna göre planı tashih ettikten sonra Bayındırlık Bakanlığı şehircilik heyeti fenniyesince tasdik edilerek 20 güne kadar geleceğini tahmin ediyorum. Plan geldikten sonra bayındırlık hususundaki yürüyüşlerimiz başlayacaktır. Belediye binası ise 860 metre murabaı genişliğinde bir sahayı ihtiva edecektir” diyen Tevfik Temelli ile yapılan görüşme anlatılmaktadır.

Burada dikkati çeken husus, temel atma ihalesi o gün yapılacak olan Hükümet Konağı yerinin halen kati olarak tespit edilmiş olmayışıdır.

29 Nisan 1936 günü yapılan ihalede, Yıkılhan ocağından getirilecek 5211.72 metre mikâp moloz taş ihalesinin, 12.631.64 lira keşif bedeli üzerinde %17 tenzilat teklif Fuat Fırat, Mehmet Mazıcıoğlu ve Bay Kamil üzerinde kaldığı görülmektedir. Resmî kurağların yeri bu ihaleden sonra kati olarak tespit edilebilmiştir. Bu haber, 22 Mayıs 1936 tarihli Fırat Gazetesi’nde, “Resmi Kurağların yeri evvelki gün tespit edilmiştir” Başlığı altında verilmiştir. Bu haber aynen şöyledir:

“Ankara’dan gelen bayındırlık paftasında sarımıza yapılacak Hükümet ve Uray Kurağlarının yerleri aşağı yukarı belli idiyse de toprak üzerinde kesin olarak tespit edilmemişti.

Evvelki gün ilbayımız Ethem Akıncı’nın huzurlarıyla bu önemli iş Devlet Demiryolları Sivas-Malatya-Erzurum inşaat yar direktörü Ferdi, Bayındırlık spektörlerinden Besim, Malatya-Çetinkaya demiryol direktörü Ali, Malatya Bayındırlık direktörlüğü fen işyarı Sabri taraflarından tespit edilmiştir.

Hükümet Kurağı, Hamikoğlu Hanı’nın yanında duran arabaların arka tarafından;  Uray Kurağı, Hükümet avlusundan jandarmaların son günlerde yaptıkları bahçe yerinde; inhisarlar kurağı doğumevinin yola muvazi doğusunda, bankalar da inhisarlar kurağının karşı cephesinde yapılacaktır.

İsmet Paşa Caddesi ise Nasuhi yolu ile birleşen yerden itibaren bir kavis ile İsa oğullarına ait otelin yanından geçen ambarlar sokağından çeşme hizasından Şire Pazarına çıkacaktır.”

28 Mayıs 1936 tarihli Fırat Gazetesi’ndeki “Yeni Yapılacak Hükümet Konağı” ile ilgili haber ise, “ Şehrimize yapılacak yeni hükümet konağı için 1936 bütçesinden de 30.000 lira tahsisat ayrıldığı haber alınmıştır, inşaat dört senede ikmal edilmiş bulunacaktır” şeklindedir.

Özel idare ve Belediye’nin yapacağı istimlâkler için seçilen hakem heyetlerinin tespitinden sonra başlayan istimlâkler büyük bir süratle yürütülmüş, 1936 yılı Haziran ayı başında, Hükümet Konağı ile Belediye binasının yapılmasına karar verilen yerler üzerindeki 90 kapı han, ambar, dükkân ve evlerin yıkımına geçilmiştir. Bu ara Yeni Cami’nin etrafındaki bir kısım dükkânlarla, Fırat İlkokulu’nun dışarı çıkan balkonu yıktırılmış, camiye ait eski umumi helâların yerine asri helâlar yapımına başlanılmıştır. Hükümet Konağının ve Belediye Binasının yapılacağı yerlerin tespitini müteakip inşaatla ilgili ihale ilanları sık sık gazetelerde yer almıştır. Bu ilanlara göre hükümet binasının temel inşaatı keşif bedeli 20.000 liradır.

Temelin inşası esnasında eşilen yerlerden su çıkması üzerine yeni ihtilaflar doğmuş, bir kısım kimseler, tespit edilen yerlere bu binaların yapılmasının mahzurlu olduğunu söyleyerek hükümet ve belediye binalarının yeniden tespit edilecek yerlere yapılmasını ileri sürmüşlerdir. Belediye Reisince de benimsenen bu görüş üzerine inşaatlar durdurulmuş; belediye reisi Tevfik Temelli ile başmühendis Necmettin Akyol, durumu Nafıa Vekâletine izah etmek üzere Ankara’ya gitmişlerdir.

İkinci görüşte olanlar ise, masrafa bakılmaksızın bu yerlerdeki temellerin tahkim edilerek inşaata devamın mümkün olduğunu savunmuşlardır. Zafer, ikinci görüş sahiplerinin olmuştur.

Hükümet Konağı için istimlâki kararlaştırılan Mehmet oğlu Mustafa, Bekir kızı Zeytun, Battal oğlu Tevfik, Kölükzade Emine vs., Hacı Eyüb oğlu Abdullah, Mehmet oğlu Ziver, Ali kızı Hup vs. ye ait 7 parça yer için tespit edilen istimlâk bedeli ise 32.997.52 liradır. Ek temel inşaatı için 22.794.59 lira keşif bedeli hesaplanan hükümet konağının bodrum kat kâgir ve betonarme iskelet ikmal inşaatının keşif bedeli ise 32.997.52 liradır.

1941 senesi başından itibaren bitmeye yüz tutan Hükümet Konağı inşaatını, Şubat ayı içinde, doğu vilayetlerindeki gezisinde dönen, Reisicumhur İsmet İnönü gezmişler, noksanların acilen tamamlanarak inşaatın bitirilmesini emretmişlerdir. Aynı senenin Nisan ayında, bina etrafındaki enkazların kaldırılması ve park yerinin tanzimi belediyece yaptırılmıştır.

27 Haziran 1941 tarihli Fırat Gazetesi’nde, “İki sene evvel inşaatına başlanılmış olan hükümet konağının inşaatı ikmal edilmek üzere bulunulmaktadır. Cumhuriyet hükümetinin yarattığı büyük eserlerden birisi olan hükümet konağı, bütün dağınık bulunan devairi istiab edecek büyüklük ve mükemmeliyettedir. Şehrimizi süsleyen bu muazzam binaya Temmuz ayı içinde bütün devairin nakletmesi takarrür etmiş olduğundan yakında açılış merasiminin yapılacağı haber alınmıştır” denilmektedir.

Aynı gazetenin 25 Temmuz 1941 tarihli nüshasında ise, “İnşası ikmal edilmiş bulunan şehrimiz Hükümet Konağı’nın muvakkat kabulü için Ankara’dan bir heyetin geleceği haber alınmıştır. Bu heyetin binayı kabulünden sonra bütün devair yeni binaya taşınacaklardır. Her türlü tesisatı ikmal edilmiş olan Hükümet Konağı, Bez ve İplik fabrikasından sonra, Cumhuriyetin şehrimizde yarattığı en muhteşem ve modern bir eserdir” haberi ve değerlendirmesi vardır.

1 Eylül 1941 Pazartesi günü yapılan bir merasimle hizmete açılan hükümet konağının açılışını bildiren gazete kupürü, “ Hükümet Konağı Merasimle Açıldı” başlığını taşımaktadır. Bu haber, “inşaatı ikmal bulunan hükümet konağının kuşat resmi dün (1 Eylül 1941 Pazartesi) kalabalık bir kitle huzurunda icra edilmiş, sayın valimiz kısa bir söylevi müteakip kordelâyı kesmiştir. Dağınık halde bulunan dairelerin dünden itibaren yeni binaya nakline başlanılmıştır” şeklindedir.

Vali İbrahim Ethem Akıncı zamanında temeli atılan binanın açılışını yapmak, Vali Fahri Özen’e nasip olmuş; açılış esnasındaki halk adına yapılan konuşmayı da eşraftan Kasım Bulun ( Hacıhaliloğlu ) merhum yapmıştır. Uzun süre hizmet veren ve halen de vermekte olan Hükümet Konağı’nın üzerinde zamanla bazı tadilatlar ve ilaveler yapılmış, Kutlu Aktaş’ın valiliği sırasında boyatılmak suretiyle rengi değiştirilmiş, 2002 yılının Kasım ayından itibaren çift kat olan orijinal pencereleri sökülerek; değiştirilmiş, dış kapıları değiştirilerek yenilenmiştir. Hükümet Konağı'nın büyük çaplı restorasyonu için 2011'de ihale yapılmıştır. Buradaki, Valilik makamı dahil resmi kuruluşların, Sıtmapınarı'ndaki Halk Eğitim Merkezi'ne geçici olarak taşınacağı belirtilmiştir.

Not: Fırat Gazetesi’nde alınan yazılar, gazeteden aynen alınmış ve ifade bozukluklarına dokunulmamıştır.

FOTOĞRAF: Üstteki fotoğraf, 1940'lı yılların sonunda çekilmiş, Hükümet Konağı'nın arka cephe görüntüsünü yansıtmaktadır. Ön planda, Vilayet Parkı'nın o günlerdeki ağaçsız hali görünmektedir. (Google- Arşiv)