Malatya'nın 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş merkezli depremlerinde hasar gören çok sayıda binanın bulunduğu Yeni Cami ve Söğütlü Cami başta olmak üzere birçok caminin bulunduğu, güneyi İnönü Caddesi, kuzeyi Çevre Yolu, doğusu Akpınar, batısı da Turgut Temelli (Emeksiz devamı) Caddesi olan 'çarşı merkezi'bölgesindeki yapıların yeniden imar projesi kapsamında yıkılmasıyla ayakta kalabilen yegane yapılardan olan, kilise olarak inşa edilmesine karşın daha sonra camiye çevrilerek 'Çınarlı Cami' adını alan ibadethane, tarihi eser tescili nedeniyle yok olmaktan kurtuldu. Cami, tamamen beton binalarla inşa edilen bölgenin bir köşesinde, kentin mazisinden kalan ender eserlerden biri olarak şimdilik varlığını sürdürmeyi başardı.
Yeniden imar adı altında, emlak rantı çok yüksek olan ve 'çarşı merkezi' de denilen geniş bir alanın, depremde hasar görmesinden sonra, depremden ‘kâr’ çıkarmayı hedefleyen Emlak Konut tarafından yaptırılan projeyle, klasik müteahhit mantığının galip gelmesi, yerel kent yöneticilerinin kentlerine ilişkin bilinç eksiği yüzünden tamamen beton bloklardan oluşan bir yapılaşmaya teslim edilmesiyle, bu alandaki en önemli yapılardan Söğütlü Cami başta olmak üzere kent hafızasında korunması gereken birçok yapı ranta kurban edildi. Depremde büyük hasar gören Yeni (Teze) Cami yeniden inşa edilme projesiyle akıbetini beklerken, eski çarşıdan, depremde yıkılmayan tescilli tarihi eser Çınarlı Cami kalabildi.
Eskimalatya'dan göçle Aspuzu denilen bugünkü yerde yerleşimin 1839'da başladığı Malatya'da, bu tarihten önce 1835'te ahşap kilisenin yerine taş yapı olarak inşa edilen, halk arasında da kilise olarak kullanıldığı dönemde 'Çarşı Kilisesi' denilen yapı, 1968 yılında camiye dönüştürülmüştü. Minaresiz hali, kilise orijinli binadaki kıble nedeniyle de özgün olan yapı, 1990'lı yıllarda Münir Erkal'ın belediye başkanlığı döneminde, dayanıksız olduğu gerekçesiyle yıktırılmak istenmiş, bu nedenle kapalı tutulduğu dönemde bazı kişilerce tabanı kazılarak 'define' aranmış, ancak halk tepkisi üzerine yıkımdan vazgeçilerek, restorasyonla yeniden ibadete açılmıştı.
TARİHÇE.. ÇARŞI KİLİSESİ'NDEN ÇINARLI CAMİ'YE..
Eskiden burada, kilisenin yerinde bulunan ahşap bir yapı olan Surp Sarkis Kilisesi 1835’te yenilenirken taş yapı olarak kiliseye dönüştürülmüş, taş ustası Aharon tarafından inşa edilmiştir. Şehrin çarşısı ve Ermeni semtinin uç tarafına kondurulmuş. Kerovpe Sukiasyan Kilisenin sekiz taş sütun üzerine kubbesiz ve düz damlı inşa edilmiş olduğunu söylüyor. Kilisenin çan kulesi de yokmuş. Kilisenin güney tarafında kiliseye ait 40-50 dükkân vardı. Avlunun içinde murahhas ve papazların ikametine ayrılmış tek katlı birkaç oda vardı. (Arşag Alboyacıyan Malatya Ermenileri Kitabı)
İl merkezinde Eski Kasap Pazarında, şimdiki Yeni Hamam Sokak ile Sabuncu Sokağının kesişme noktasında yer almaktadır. (Asıl Çınarlı Cami ise, Tüccar Pazarı ile Yeni Cami arasında, şimdiki Vakıflar İş hanının bulunduğu yerde idi. 1631 tarihinde kerpiç ve taştan yapılmış, kubbesiz, son cemaat yeri kapalı, avlusunda havuzu olan güzel ve ferah bir cami olarak ün yapmıştı. Caminin banisi, Malatyalı Derviş İsmail Mehmet Ağa’nın Babüsaade Ağası iken yaptırması nedeniyle caminin resmi kayıtlardaki ismi “Babüsaade Cami” olarak geçer.)
Çınarlı caminin koruma derneğinin aldığı kararla yıkılan cami yasal işlemlerden dolayı gerekli onayı alamayınca Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından iş hanı (Vakıf İşhanı) yapılmıştır. Çınarlı cami yıkılınca, belediye halkın husumet ve gazabını bertaraf edebilmek amacıyla Eski Kasap Pazarındaki 26 x 14 m boyutundaki bu binanın üstü kaburgalı haç tonozlarla örtülü Surp Asdvadzadzin Kilisesini camiye dönüştürülmüş, 1968 yılında, onarılan bu camiye de Çınarlı Cami ismi verilmiştir.
Cumhuriyet döneminde bir süre kilise olarak Malatyalı Ermenilere hizmet veren kilise, bir zamanlar dericiler, demirciler, pamukçular 1950’li yıllarda Kızılay tarafından depo olarak kullanılmıştır. Kilise hizasında, bir sıra kilise vakfiyesi olan dükkanların kasaplara kiralandığı ve kiralarının da belediye tarafından topladığı, o dönemde Malatya’da yaşayanlar tarafından bilinmektedir.
ARŞİV FOTO: Çınarlı Cami'nin iç görünümü
Ana mekan derinliğine üç bölüme ayrılmıştır. Bunların üzerleri kaburgalı haç tonozlarla örtülüdür. Cami haline getirilince kuzey duvarından bir giriş açılmış ve güney duvarı üzerinde de mihrap yapılmıştır.
İki kapısından biri batıya, biri ise kuzeye açılır. İçeriden çıkılan ve sonradan yapılan mahfeli yüz kişiliktir. 1500 kişinin ibadet edebileceği caminin batı yönünde onbeş adet abdest musluğu vardır. Mimber ahşap ve mihrabın yanındadır. Vaiz kürsüsü ise güney duvarına tesbitlidir. On adet tuvaleti kuzeye bakan avlunun zemin katındadır. Onbeş pencereli, tabanı tahta döşelidir. Minaresi yoktur. (KAYNAK: Fikri Demirtaş, Malatya Çınarlı Cami, 2020- Ahmet Şentürk- Mehmet Gülseren- Ali Helvacı, Malatya Camileri, 1992)
malatyahaber.com