Prof. Dr. Bayram Murat ASMA Yazdı..
-İnönü Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanı ve Bahçe Bitkileri Bölümü Öğretim Üyesi-
Üç kıtanın kesiştiği bir coğrafyada yer alan Anadolu iklim, toprak ve bitki gen kaynakları bakımından oldukça zengindir. Türkiye, sahip olduğu bu potansiyeli tam anlamıyla değerlendirdiği söylenemezse de birçok bitki türünde söz sahibi ülke konumundadır. Kayısı, fındık, üzüm, kiraz, şeftali, elma, ayva, portakal ve limon ülkemizde üretimi yapılan en önemli meyve türleridir.
Kayısının anavatanı Orta Asya ve Doğu Türkistan’dır. Farklı görüşler bulunmakla birlikte kayısının Anadolu’ya İpek Tüccarları veya Büyük İskender’in Asya Seferleri sırasında getirildiği sanılmaktadır. Bugün dünyada Prunus sibirica, P. manhsurica, P. davidiana, P. ansu, P.mume gibi kayısı türleri bulunmakla birlikte meyvesi için yetiştirilen kayısılar Prunus armeniaca türü içerisinde yer alır. Kayısı, diğer sert çekirdekli meyve türleri için anaç olarak kullanıldığı gibi Japon kayısısı da denilen P.mume park ve bahçelerde süs bitkisi olarak değerlendirilmektedir.
Ülkemizde ve Dünyada Kayısı Islah Çalışmaları
Bugün dünyada kayıtlı yaklaşık 2.500 kayısı çeşidi veya tipi bulunmakta birlikte değişen tüketici isteklerine cevap verebilmek için farklı ülkelerdeki ıslah çalışmaları aralıksız devam etmektedir. Kayısıda ilk melezleme ıslah çalışmalarının 1921 yılında Michurin tarafından Rusya’da yapıldığı bildirilmekle birlikte modern kayısı ıslah çalışmalarının geçmişi 1950’li yıllara dayanır. ABD’de New Jersey Kayısı Islah Programı 1950’de, Kaliforniya (Anderson) Kayısı Islah Programı 1955’de, Kanada Ontario Islah Programı 1960’da, Fransa’da Avignon Islah Programı1963’de ve Romanya Ülkesel Kayısı Islah Programı ise 1951 yılında başlatılmıştır.
Ülkemizde 1941-45 yılları arasında Malatya Kayısı Araştırma İstasyonu’nda yapılan seleksiyon çalışmaları sonucu Şekerpare ve Alyanak çeşitleri geliştirilmiştir. 1960-1980 Yılları arasında Malatya Kayısı Araştırma İstasyonundan Zir. Müh. Ruhi Kadıoğlu ve arkadaşları tarafından Kadıoğlu, Soğancı, Adilcevaz serisi, Turfanda Eskimalatya kayısıları, Prof. Dr. Nurettin Kaşka tarafından İskenderun Sakıt Vadisinde yapılan çalışmalar sonucu Sakıt grubu kayısılar ıslah edilmiştir. Ülkemizde melezleme yoluyla kayısı ıslah çalışmaları ilk kez Dr. Ayla Yıldız tarafından Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsünde 1989 yılında başlatılmış bu çalışmalar sonucu Alata Yıldızı, Dr. Kaşka, Çağataybey, Çağrıbey ve Şahinbey geliştirilmiştir. Malatya’da Alkaya kayısı çeşidi Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü tarafından 2010 yılında tescil ettirilmiştir.
İnönü Üniversitesi Kayısı Araştırma Merkezinde 1999 yılında başlatılan “Çok Amaçlı Kayısı Islah Projesi” kapsamında Dilbay ve Eylül kayısı çeşitleri ülkemiz tarımına kazandırılmıştır. Başta şarka hastalığına dayanıklılık olmak üzere, erkenci, orta mevsim, geç olgunlaşma özellikleri bakımından ümitvar bulunan 20’den fazla kayısının arazi koşullarındaki test çalışmaları devam etmektedir.
Dünyada son otuz yılda (1980-2010) geliştirilen çeşit sayısı 614’dür. Çeşitlerin ülkelere göre dağılımı ABD’de 87 çeşit, Fransa’da 79 çeşit, İtalya’da 71 çeşit, Çin’de 47 çeşit, İspanya’da 43 çeşit, İsrail’de 21 çeşit, Çek Cumhuriyeti’nde ise 29 çeşittir. Dünya yaş ve kuru kayısı tarımında tekel olan ülkemizde geliştirilen çeşit sayısı ise sadece 9’dur. Türkiye’de kayısı ıslah çalışmaları var olmakla birlikte diğer ülkelerle mukayese edildiğince bu çalışmaların son derece yetersiz olduğu açıkça görülmektedir.
Yurtiçinde Geliştirilen Kayısı Çeşitleri
Dilbay: İnönü Üniversitesi Kayısı Araştırma Merkezinde geliştirilmiştir. Meyve 55–65 g ağırlığında, eliptik şekilli, meyve kabuk ve et rengi açık turuncudur. SÇKM miktarı % 14–16, et dokusu orta sertlikte olup % 30–60 oranında kırmızı yanak oluşturur. Malatya koşullarında meyve gelişim süresi 80–83 gün olup Haziran ayının üçüncü haftası olgunlaşır. Çeşidin soğuklama ihtiyacı 730–840 saattir.
Eylül: İnönü Ü. Kayısı Araştırma Merkezinde geliştirilen ekstrem geç olgunlaşan kayısı çeşididir. Meyve 30–35 g ağırlığında, oval şekilli, meyve kabuk ve et rengi sarıdır. SÇKM miktarı % 16–18, et dokusu orta sertliktedir. Malatya koşullarında meyve gelişim süresi 150-155 gün olup Ağustos ayının son haftası olgunlaşır.
Alkaya: Battalgazi İlçesinde Önder Kayısı Üreticisi Orhan Alkaya tarafından seleksiyon yoluyla elde edilmiş olup Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü’nün yardımlarıyla 2010 yılında tescil ettirilmiştir. Hem sofralık hem de kurutmalık olarak değerlendirilmektedir. Meyve ağırlığı 35-45 g ve SÇKM miktarı % 22-24 arasında değişir. Meyve kabuk ve et rengi sarı, oval şekilli, sert dokulu, sulu, yüksek düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi oldukça iyidir. Malatya koşularında Temmuz ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır
Alata Yıldızı: Dr. Ayla Yıldız tarafından geliştirilmiştir. Meyve ağırlığı 50–55 g, SÇKM miktarı % 12.5–14.0, kabuk ve et rengi açık turuncu, meyvede yanak durumu orta düzeydedir. Meyve şekli eliptik, sert, sulu, yüksek düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. Mersin koşullarında Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır.
Çağataybey: Dr. Ayla Yıldız tarafından geliştirilmiştir. Meyve ağırlığı 40–50 g, SÇKM miktarı % 13–15, kabuk ve meyve et rengi turuncu, tüm meyve yüzeyini kaplayan yanağa sahiptir. Meyve simetrik, eliptik şekilli, et dokusu sert, sulu, aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. Mersin koşullarında Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır
Çağrıbey: Dr. Ayla Yıldız tarafından geliştirilmiştir. Meyve ağırlığı 40–50 g, SÇKM miktarı % 13.5–14.5, kabuk ve meyve et rengi turuncu, meyve yüzeyinin büyük bölümünü kaplayan yanağa sahiptir. Meyve şekli oval, simetrik, et dokusu sert, sulu, orta düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. Mersin koşullarında Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır.
Yurtdışında Geliştirilen Kayısı Çeşitleri
Banzai: Fransa’da Benoit Escande tarafından geliştirilmiş meyve kalitesi yüksek, erkenci sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 60-62 gün olup Ninfa’dan 16-18 gün önce olgunlaşır. Meyve ağırlığı 50-55 g, SÇKM miktarı % 14-16, % 25-30 kırmızı yanak oluştur.
Ravicille: Fransa’da Cep Innovation-INRA tarafında geliştirilmiş erkenci kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 65-68 gün, meyve ağırlığı 55-60 g, SÇKM miktarı % 11-13, % 80-90 kırmızı yanak oluştur.
Bergaval: Fransa’da Cep Innovation-INRA tarafında geliştirilmiş sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 75-85 gün, meyve ağırlığı 60-70 g, SÇKM miktarı % 12-14, % 50-60 kırmızı yanak oluştur.
Samourai: Fransa’da Benoit Escande tarafından geliştirilmiş meyve kalitesi yüksek, erkenci-orta mevsim sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 90-92 gün, meyve ağırlığı 75-85 g, % 70-80 kırmızı yanak oluştur.
Bigred: Fransa’da Benoit Escande tarafından geliştirilmiş meyve kalitesi yüksek, erkenci-orta mevsim sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 90-100 gün, meyve ağırlığı 70-75 g, % 80-85 kırmızı yanak oluştur.
Pricia: Fransa’da BOIS tarafından geliştirilmiş meyve kalitesi yüksek, ekstrem erkenci sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 59-61gün, meyve ağırlığı 60-70 g, % 50-70 kırmızı yanak oluştur.
Rubista: Fransa’da BOIS tarafından geliştirilmiştir. Meyve gelişim süresi 75-77 gün, meyve ağırlığı 55-60 g, % 90 koyu kırmızı yanak oluşturur. Etkileyici kabuk rengine sahiptir.
Boreale: Daniele Bassi tarafından İtalya’da geliştirilmiştir. Meyve kalitesi yüksek, erkenci-orta mevsim sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 90-95 gün meyve ağırlığı 60-70 g, % 20-30 kırmızı yanak oluştur.
Lunafull: Mario Gualandi tarafından İtalya’da geliştirilmiştir. Meyve kalitesi yüksek, erkenci sofralık kayısı çeşididir. Meyve gelişim süresi 63-65 gün meyve ağırlığı 50-60 g, brix % 13-14 ve % 20-30 kırmızı yanak oluştur.
Yukarıda önemli özellikleri verilen bu çeşitlerin dışında farklı ülkelerde geliştirilen çok sayıda yeni kayısı çeşidi vardır. Bunlardan bazıları, Aviera, Anegat, Bergarouge, Bangat, Canditate, Congat, Digat, Fantasme, Fardao, Farlis, Farhial, Farely, Frison, Primaris, Ravival, Ravilong, Royal Rousillon, Solimar, Shmade’dir.
Gelecekte Beklentiler
Sert çekirdekli meyve türlerinde ciddi bir sorun olan şarka hastalığına dayanıklı yeni kayısı çeşitlerin geliştirilmesi ağırlık kazanacaktır. Ayrıca erkenci, orta mevsim, geç olgunlaşan, sofralık kayısıların ıslahı konusundaki çalışmaların devam edeceği öngörülmektedir.
Modern kayısı ıslah çalışmalarında meyvecilikte ileri ülkelerin çok gerisinde kalan Türkiye’nin de bu yarışta var olabilmesi için Ziraat Fakülteleri, Tarım Bakanlığı ve özel sektördeki fidan üreticileri arasında sıkı işbirliğinin kurulması ve kapsamlı çalışmalarının yapılması hayati önem taşımaktadır.
