Bahçe bitkileri ve bahçecilik alanında dünyanın en büyük bilimsel organizasyonu olan Uluslararası Bahçe Bitkileri Topluluğu (International Society for Horticultural Science) tarafından Türkçe dahil 104 dilde yayımlanan ve alanının en prestijli akademik yayını olan Chronica Dergisi, Ekim 2016 tarihli nüshasında, büyük bölümünde Malatya eksenli bilgi ve fotoğrafların yer aldığı bir Türkçe ve İngilizce yazılmış makale ile Türkiye’de kayısı kültürü ve kayısı ıslah çalışmalarını dünya gündemine taşıdı.
İnönü Üniversitesi Kayısı Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr. Bayram Murat Asma ve ekibinin uzun yıllara dayanan kayısı ıslah çalışmaları ve geliştirdiği yeni kayısı çeşitlerine odaklanan ‘Türkiye’de Kayısı Kültürü ve Islah Çalışmaları’ başlıklı makale, Prof. Dr. Bayram Murat Asma, Ege Üniversitesinden Prof. Dr. Adalet Mısırlı, Dr. Nihal Acarsoy Bilgin ve Kayısı Araştırma Enstitüsü’nden Ziraat Mühendisi Makbule Yanar imzasını taşıyor.
Kayısı ıslah çalışmaları ve yeni kayısı çeşitlerinin yanısıra, kayısı ve kayısıcılığın tarihsel geçmişi, kayısıcılığın ürettiği kültürel miras, başta Malatya olmak üzere Türkiye’deki önemli kayısı üretim alanları, yaş ve kuru kayısı üretimi, Malatya kayısılarının önemli kalite özellikleri, kayısının tarihsel süreçte geçirdiği değişim ve değişim dinamiklerinin ele alındığı makalede, kendisi de aynı zamanda bir kayısı üreticisi olan fotoğrafçı Orhan Alkaya’nın objektifinden çok sayıda kayısı ve kayısı bahçesi fotoğrafı da yer alıyor.
Avrupa’nın başkenti Brüksel’de yayımlanan dergide kayısıya 7 sayfa ayrıldı
Belçika’nın başkenti olmasının yanısıra, Avrupa Birliği’nin temel kurumlarına ev sahipliği yapması nedeniyle Avrupa’nın başkenti olarak da anılan Brüksel’de İngilizce olarak yayımlanan ve 10 bin abonesi olan Chronica’da yer alan ‘Türkiye’de Kayısı Kültürü ve Islah Çalışmaları’ başlıklı makale, kayısı kültürünü işlemesi bakımından sadece Malatya ve diğer kayısı üretim alanlarını tanıtmakla kalmıyor, aynı zamanda, son yıllarda dünyanın yükselen trendi olan tarımsal değerler bağlamında Malatya ve Türkiye’nin tanıtımına da katkı sunuyor. Kayısı kültürü ve kayısı ıslah çalışmalarına 7 sayfa ayıran Chronica’daki makalede, Malatya’nın genel tanıtımına da yer veriliyor.
Kayısının tarihsel rotası: Çin ve Orta Asya’dan Malatya’ya, Malatya’dan Avrupa’ya
Kayısının gen merkezinin Çin, Orta Asya ve Yakın Doğu coğrafyası olduğu belirtilen makalede, kayısının orijin merkezlerinden Malatya’ya, Büyük İskender’in Asya seferleri sırasında veya İpek Yolu ile getirildiğini, Malatya’dan da Balkanlar ve Avrupa’ya yayıldığı kaydedildi.
Son verilere göre, (2015 yılı istatistikleri) Türkiye’deki kayısı ağaç sayısının 18,7 milyon, yaş meyve üretiminin ise 700 bin ton olarak gerçekleştiğinin ifade edildiği makalede, Malatya’nın sadece bölgenin değil, dünyanın en büyük kayısı üretim merkezi olduğu vurgulandı.
Malatya’daki kayısı ağacı çeşitlerinin tamamına yakınının kurutmaya uygun çeşitlerden oluştuğu belirtilen makalede, bu çeşitlerin % 63’ü Hacıhaliloğlu, % 32’si Kabaaşı ve % 5’i diğer kayısı çeşitleri (Soğancı, Hasanbey, Çataloğlu ve Zerdali) oluştuğu yazıldı.
Malatya’dan 100 ülkeye kayısı ihracatı yapılıyor
Malatya’da her yıl yaklaşık 400-600 bin ton yaş kayısı ve 100-150 bin ton kuru kayısı üretiminin yapıldığını belirten yazarlar, bazı yıllar ilkbahar geç donları yüzünden üretimde ciddi azalış yaşandığını, ilkbahar geç donlarının kayısı ağaçlarına sık sık zarar verdiğini ve bu nedenle, 2004, 2010 ve 2014 yıllarında ilkbahar geç donları nedeniyle üretimde dramatik düşüşler yaşandığını kaydetti. Makalede, Malatya’da üretilen yüksek kalitedeki kuru kayısıların yaklaşık 100 ülkeye ihraç edildiği belirtildi.
Malatya’da kayısı ıslah çalışmaları 80 yıl öncesine dayanıyor
Prof. Dr. Bayram Murat Asma, Prof. Dr. Adalet Mısırlı, Dr. Nihal Acarsoy Bilgin ve Ziraat Mühendisi Makbule Yanar imzalı bilimsel makalede, Türkiye’de ilk kayısı ıslah çalışmalarının 1933-1936 yılları arasında Malatya ve çevresinde yetiştirilen kayısıların morfolojik, fizyolojik ve biyolojik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapıldığı vurgulandı. Malatya Kayısı Araştırma İstasyonu’nda, 1941-1945 yılları arasında yapılan seleksiyon çalışmaları sonucu Şekerpare ve Alyanak 1965-1971 yılları arasında seleksiyon çalışmaları ile Soğancı, Kabaaşı, Tosunoğlu, Çataloğlu ve 1974 – 1977 yılları arasındaki çalışmalarda Kadıoğlu, Ağerik, Ordubat, Yeğen, Ziraat Okulu ve Adilcevaz grubu kayısı çeşitleri geliştirildiğini belirten yazarlar, 1979–1983 Yılları arasında Akdeniz Bölgesi’nde (İskenderun, Mersin ve Antalya’da) 44 tip kayısı selekte edildiğini, bu tiplerden birinin en erkenci (20 Nisan), onbeş tipinin çok erkenci (1-15 Mayıs) olarak belirlendiğini ve Sakıt grubu kayısıların bu seleksiyon çalışması sonucu geliştirildiğini yazdı.
Tarihsel süreçten bugüne değin kayısı ıslah çalışmalarının özetlendiği makalede daha sonra şu bilgilere ve araştırma sonuçlarına yer verildi: “Malatya, Elazığ ve Sivas-Gürün yörelerinde yöresel kayısı çeşit ve tiplerinde seleksiyon çalışmaları yürütmüş ve 9 tip belirlemişlerdir. Yaklaşık 165-180 gün meyve gelişme süresine sahip Levent kayısısı da ekstrem geççi olarak bu seleksiyon çalışması sonucu ıslah edilmiştir. Değişik araştırıcılar tarafından çok sayıda kayısı seleksiyon çalışması başarı ile yürütülmüştür. Malatya/Darende ilçesinde 63 kayısı genotipi, Erzincan’da geç olgunlaşan 14 kayısı genotipi, Elazığ’ın Baskil ilçesinde kurutmalık değeri yüksek kayısı genotipi, Van’ın Gevaş ilçesinde ilkbahar donlarına dayanıklı 28 kayısı genotipi Malatya ve çevresinde kurutmalık 7 kayısı genotipi, sofralık 6 kayısı genotipi ümitvar olarak bulunmuş ve koruma altına alınmıştır. Kurutmalık kayısı çeşitlerinde yapılan klon seleksiyonu çalışmalarında, Sivas-Gürün İlçesinde Hacıhaliloğlu kayısı çeşidinde 17 klon seçilmiştir. Kayısı Araştırma Enstitüsü tarafından yürütülen çalışmada, 7 Kabaaşı ve 12 Hasanbey klonları ile incemeler sürdürülmektedir. Yeni çeşitlerin geliştirilmesine yönelik yapılan melezleme ıslahı çalışmalarında, Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü’nde 1989 yılında başlatılan “Sofralık Kayısıların Melezleme Islah Projesi” kapsamında Çağataybey, Çağrıbey, Alatayıldızı, Şahinbey ve Dr. Kaşka çeşitleri geliştirilmiştir. İnönü Üniversitesi Kayısı Araştırma Merkezi’nde 1999 yılında Çok Amaçlı Kayısı Islahı Projesi başlatılmıştır. Çalışma; Geç Olgunlaşan Sofralık Kayısıların Melezleme Yoluyla Islahı, Erkenci ve Orta Mevsim Sofralık Kayısıların Melezleme Yoluyla Islahı , Kurutmalık Kayısıların Melezleme Yoluyla Islahı, Şarka Hastalığına Dayanıklı Sofralık ve Kurutmalık Kayısıların Islahı adı altında dört alt projeden oluşmuştur. Dilbay ve Eylül Kayısı çeşitleri bu çalışma kapsamında geliştirilmiştir”.
Türkiye’de Islah Edilmiş Yeni Kayısı Çeşitleri
"Chronica dergisinin ‘Türkiye’de Kayısı Kültürü ve Islah Çalışmaları’ başlıklı makalesinde son olarak, ıslah edilmiş yeni kayısı çeşitleri tanıtıldı. Makalede, bu kayısı çeşitlerine ilişkin verilen bilgiler şöyle:
Dilbay: Prof. Dr. Bayram Murat Asma tarafından ıslah edilmiş erkenci sofralık kayısı çeşididir. Meyve 55–65 g ağırlığında, eliptik şekilli, meyve kabuk ve et rengi açık turuncudur. SÇKM miktarı % 14–16, et dokusu orta sertlikte olup % 30–60 oranında kırmızı yanak oluşturur. Oval şekilli çekirdeklerinin tohumları tatlıdır. Meyve gelişim süresi 80–83 gündür. Soğuklama gereksinimi 730–840 saat arasında değişir.
Eylül: Prof. Dr. Bayram Murat Asma tarafından İnönü Üniversitesi Kayısı Araştırma Merkezi’nde geliştirilen ekstrem geç olgunlaşan kayısı çeşididir. Meyve 30–35 g ağırlığında, oval şekilli, meyve kabuk ve et rengi sarıdır. SÇKM miktarı % 16–18, et dokusu orta sertliktedir. Meyve gelişim süresi 150-155 gün olup Ağustos ayının son haftası olgunlaşır.
Alkaya: Malatya Kayısı Araştırma Enstitüsü’nde seleksiyon yoluyla elde edilmiş kayısı çeşididir. Hem sofralık hem de kurutmalık olarak değerlendirilmektedir. Meyve ağırlığı 35-45 g ve SÇKM miktarı % 22-24 arasında değişir. Meyve kabuk ve et rengi sarı, oval şekilli, sert dokulu, sulu, yüksek düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi oldukça iyidir. Temmuz ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır. (Kayısı üreticisi ve tarım odaklı fotoğrafçılığı ile tanınan Orhan Alkaya (Alkaya) adını taşıyor)
Alatayıldızı: Dr. Ayla Yıldız tarafından ıslah edilmiştir. Araştırıcının ıslah ettiği diğer kayısı çeşitleri Çağataybey, Çağrıbey, Dr. Kaşka ve Şahinbey’dir. Meyve ağırlığı 50–55 g, meyve kabuk ve et rengi açık turuncudur. SÇKM miktarı % 12.5–14.0 arasında değişir. Meyve şekli eliptik, simetrik, çekirdekleri oval şekilli, serbest ve tohumları hafif acıdır. Meyve eti sert, sulu, yüksek düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır.
Çağataybey: Meyve ağırlığı 40–50 g, kabuk ve meyve et rengi turuncu, tüm meyve yüzeyini kaplayan kırmızı yanağa sahiptir. Meyve şekli eliptik, simetrik, çekirdekleri oval şekilli, serbest ve tohumları hafif acıdır. Meyve et dokusu sert, sulu, aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. SÇKM miktarı % 13–15 arasında değişmektedir. Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır.
Çağrıbey: Meyve ağırlığı 40–50 g, SÇKM % 13.5–14.5 arasında değişir. Meyve kabuk ve meyve et rengi turuncu, meyve yüzeyinin büyük bölümünü kaplayan yanağa sahiptir. Meyve şekli oval, simetrik, çekirdekleri oval şekilli, serbest ve tohumları tatlıdır. Meyve et dokusu sert, sulu, orta düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. Haziran ayının ilk haftası olgunlaşmaktadır.
Dr. Kaşka: Meyve ağırlığı 40–50 g, meyve kabuk ve meyve et rengi turuncudur. Meyve şekli oblong, simetrik, çekirdekleri oval şekilli, serbest ve tohumları tatlıdır. Meyve et dokusu sert, sulu, orta düzeyde aromalı, meyve albenisi ve yeme kalitesi iyidir. SÇKM miktarı % 12–13.5 arasında değişmektedir. Mayıs ayının son haftası olgunlaşmaktadır."
Güler HAZAR, Yeni Malatya Gazetesi- malatyahaber.com
