Yeni Cami Tarihinden...

Celâl YALVAÇ

Malatya’nın tam merkezinde bulunan, 2005 senesinin son aylarında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce başlatılan “restoremsi” çalışmaları biten ve Malatya Belediyesi’nce başlatılan “çevre düzenlemesi” çalışmaları halen devam etmekte olan Yeni Cami, oldukca ilginç bazı konulara da sahne olmuştur.

Bugünkü cami, Malatyalılar’ın, “Büyük Zelzele” diye andıkları, 3 Mart 1893 günü meydana gelen depremde yıkılan ve büyük hasar gören “Hacı Yusuf Camii”nin yerine bu tarihten sonra yapılmaya başlanılmış; halkın yardımı ve Sultan II. Abdülhamit’in maddi katkısıyla, inşaatı devam ettirilmiştir. Araya giren çeşitli sebeblerden dolayı inşaat süresi uzamış, caminin yapımını tamamlamak ancak 1913’de mümkün olmuştur.

Yerine yapıldığı caminin eski minaresine yakın olan minaresinin yapımı esnasında hıristiyan bir ustanın düşerek ölmesi, caminin inşası ile ilgili hatıraların başında yeralmaktadır. Bu olaydan sonra, ustanın düştüğü minareye müftülükçe “15 gün hapis cezası” verildiği Kemal Tahir’in, Malatya Cezaevi’nde mahpus iken yazdığı ve Malatya’yı konu alan “Namuscular” isimli eserinin birinci baskısının 310’uncu sayfasında yazılıdır. Caminin ismi burada “Ulu Cami” olarak geçmektedir.

Şu anda, şerefeden yukarısı olmayan minarenin 1843 tarihli (Hicri 1258) kitabesinden anlaşıldığına göre, Hacı Yusuf Camisi’nin yapımı, Eskimalatya’nın terkinden ve bugünkü il merkezinin kuruluşundan 4 yıl sonraya rastlamaktadır.

Cami ve minarelerinin kendine has mimari özellikleri vardır. Bu özellikler, ayrı bir araştırma konusu olacak kadar da geniştir. Minare alemlerinin üzerine oturtulduğu minare alem görüntüsündeki külah üst taşları bazı depremler esnasında düşmüş, yeniden yapılarak yerlerine konulmuştur.

14 Haziran 1964 Pazar günü takriben 15.45 sıralarında meydana gelen şiddetli depremde cami büyük hasar görmüş, kubbe ve bazı duvarlarında çatlaklar meydana gelmiş; alem gövde vazifesi gören külah üst taşları düşmüştür. Depremi müteakiben Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yaptırılan tamirler esnasında depremin meydana getirdiği hasarlar giderilmiş, kubbelerin kurşun örtüsü yenilenmiş, düşen külah taşlarının yerine büyük boy minare alemleri takılmak suretiyle, minarelerin üst kısmına yeni bir şekil verilmiştir. Bu ara üst pencerelerin çerçeveleri de kaldırılarak, bugünkü mevcut hale dönüştürülmüştür..

VE FOTOĞRAFLARLA..

1 NO’LU FOTOĞRAF: Caminin inşasının tamamlanmak üzere olduğu 1913’den bir görüntü.. En sol başta gözüken, bugünkü Vakıf İşhanı’nın bulunduğu yerdeki “Çınarlı Camii”ye ait tahtalı minare.. İnşaat halindeki Yeni Cami (Hacı Yusuf Taş Camii) külliyesinde gözüken, şerefeden sonrası olmayan taş minare ise, yazıda da belirtildiği gibi 1843’de tamamlanmış minare. Bu minarenin şerefeden sonraki kısmı, 1893 depreminde zarar görerek yıkılmış. O zamanki Hacı Yusuf  Camii de depremde hasar gördüğü için, “yarım minaresi” kalmış, yerine  kayıtlardaki adıyla “Hacı Yusuf Taş Camii”, yani bugünkü “Yeni Cami” ya da halk arasındaki adıyla “Teze Cami” inşa edilmiş.  Bugün söz konusu “şerefeden sonrası olmayan” minareden bahsedilirken, 1964 yılındaki depremde bu bölümün yıkıldığı şeklinde doğru olmayan bilgiler zaman zaman gündeme gelmesine karşın, bu fotoğraf caminin ana binası yapıldığında da, minarenin 1894 depreminde aldığı hasarlı durumunu göstermektedir.

2-3-4 NO’LU FOTOĞRAFLAR: Yeni Cami’nin, güney yönünden 1964 Haziran ayındaki depremden sonra çekilmiş değişik fotoğrafları. Caminin “yarım” olan eski minaresi değil, 1913’te yapılan iki minaresinin külah kısmı, 1964 depreminden zarar görerek taşları dökülmüştür. Bu fotoğraflar, iki minarenin deprem sonrasındaki taşları dökülmüş hasarlı durumunu yansıtmaktadır. Daha sonraki yıllarda, deprem hasarı olan ana bina ve iki minare onarılarak, “külah” kısımları yeniden yapılmıştır.

5 NUMARALI FOTOĞRAF: Bu fotoğraf da 1973 yılından.. Arka planda Yeni Cami, ön planda ise inşaatı devam eden İnönü Kapalı Çarşısı’nın üst kısmı görülüyor.