Orhan TUĞRULCA
Tarihçi-Yazar
otogrulca@hotmail.com
Türk Dil Kurumu tarafından 14 Temmuz 2023’te yayımlanan Güncel Türkçe Sözlükte “arslan” kelimesi dâhil 67 kelimenin doğru yazılış ve okunuşunu yeniden belirledi. Aralarında “akça armudu (yanlış)-akçaarmut (doğru), akzambak (yanlış) -ak zambak (doğru), atbalığı (yanlış)-at balığı (doğru), boyu bosu yerinde (yanlış)- boyu posu yerinde (doğru), Doğubeyazıt (yanlış)-Doğubayazıt (doğru), hasıraltı (yanlış) - hasır altı (doğru), iki arslan bir posta sığmaz (yanlış)- iki aslan bir posta sığmaz (doğru), arslanın adı çıkmış çakallar baş keser (yanlış)-aslanın adı çıkmış, çakallar baş keser (doğru), unvan (yanlış)-ünvan (doğru)” (1) olduğu 67 kelimeye yeniden çeki düzen verdi.
Böylece Türk Dil Kurumunu fonetik açıdan da hayli problemli olan ve eğreti (2) duran “arslan” kelimesinin “aslan” kelimesini daha fazla baskılamasına izin vermedi.
Gerek yerel ağızlarda gerekse ulusal düzeyde pratiği zaten olmayan ancak eski Türkçenin hatırına birçok metinde kullanılan “arslan” kelimesinin modern Türkçenin bagajından çıkarılmış olması son derece isabetli bir karar olmuştur. Türk Dil Kurumunu dilimizde ikileme yol açan, bilimsel metinlerde bile pratiği kalmayan kelimeleri arşive kaldırdığı için kutluyoruz.
Güncel Türkçe sözlükte, 82 bin 135 madde başı, 18 bin 133 madde içi olmak üzere söz, terim, deyim ve anlamdan oluşan 132 bin 334 söz varlığına sahip. Sözlükte 45 bin 372 örnek cümle bulunmakta, sözlük metni ise 1 milyon 756 bin 396 sözden oluşuyor. (3) Söz konusu bu devasa sözlük içerisinde “arslan” kelimesi dâhil 67 kelimeye müdahale eden kurumun gerekçesinde;
“Bugün Türkçe Sözlük’ün 2023 tarihinde basılmış olan nüshası kullanımdadır. Uzun yıllardır verilen bir çabayla bu eser belli bir seviyeye ulaştırılmıştır. Ancak sözlükler çağın dilini, söz varlığını içine alarak yenilenmeye ve geliştirilmeye muhtaçtır. Tanımlar değişebilmekte, güncellenerek çeşitlenmektedir. Bu bakımdan sözlük, üzerinde devamlı çalışmayı gerektirir. Türk Dil Kurumunun Sözlük Kolu da bu görevi üstlenerek yeni maddeler sözlüğe eklemekte, gereken düzeltmeleri yapmaktadır”(4) şeklinde olması kurumun Türkçe’nin tarihsel akışını iyi takip ettiğini göstermektedir.
“Arslan” kelimesinin yanlış kullanımı ulusal düzeyde doğru kullanımı olan “aslan” kelimesi ile yer değiştirmesi zor olmayacaktır. Zira fonetik kullanım kolaylığı nedeniyle “R-r” sesi zayıf bir ünsüz olduğundan çoğu zaman düştüğü için (5) zaten “aslan” kelimesi yaygın bir şekilde kullanılıyordu. Sanırım zor olan Malatya’da yıllardır birçok tarihi ve kültürel metinlerde yanlış olarak kullanılan “Arslantepe”nin “Aslantepe” olarak değişmesinde olacaktır.
Bu kelimenin kullanımı konusunda eskiden beri Malatya’da bir tartışma vardı. Türk Dil Kurumunun yerinde müdahalesi ile bu tartışmanın da son bulacağını “Arslantepe” ifadesinin yerini kısa zamanda “Aslantepe” ye bırakacağını umuyoruz.
Söz konusu “arslan” kelimesinin etimolojisi ile ilgili tartışmalara bakıldığında Türki dillerde hayli karmaşık bir tarihi süreçten geçen kelimeyi Türk Dil Kurumu doğru bir kararla “arslan” kelimesi üzerinden değil “aslan” kelimesi üzerinden açıklamaya çalışmıştır.
Türk Dil Kurumu, aşağıda verdiğimiz üzere, “Yanlış” kelimenin (arslan) tanımını yapmadan doğrudan “doğru” (aslan) kelimeye yönlendirmiştir. Bu bağlamda Türk Dil Kurumu doğru olarak kabul ettiği “aslan” kelimesinin hem kategorik olarak hem de “atasözleri, deyimler, birleşik fiiller veya kalıp fiiller” gibi geniş açıklamasını yaparak tereddüte mahal vermemiştir.
İlk kez Yenisey yazıtlarında “arslan” biçimiyle kişi adı olarak kullanılmıştır. Hayvan adı olarak Eski Uygurcadan itibaren belgelenir. Tarihî metinlerde kişi adı kullanımı da süregelmiştir. Kökeni tartışmalıdır. Tıpkı kaplan, sırtlan, kulan, burslan, yılan vb. hayvan adlarında olduğu gibi, hiçbirinin kökeni çözümlenmemiştir.
Tarihî Türkçede /r/ ünsüzünün eridiği en erken örneklere Eski Anadolu Türkçesinde rastlanır. “Aslan” ve “arslan” biçimleri, 14. yüzyıldan beri yan yana kullanılır. Söz konusu kelime Türkçeden Moğolcaya, Macarcaya, Bulgarcaya, Rumcaya, Arnavutçaya, Sırpça ve Makedonya Rumcasına, Gürcüceye, Abhazcaya da geçmiştir.
Çağdaş Türk lehçelerinde çeşitli varyantlarıyla süren “aslan”;
Türkiye Türkçesinde “aslan”,
Azerbaycan Türkçesinde “aslan”,
Başkurt Türkçesinde “arıslan”,
Kazak Türkçesinde “arıştan”,
Kırgız Türkçesinde “arştan”,
Özbek Türkçesinde “ärslàn şer”,
Tatar Türkçesinde “arıslan”,
Türkmen Türkçesinde “arslan yolbars”,
Uygur Türkçesinde ise “arslan” olarak kullanılmaktadır.(6)
Ezcümle bu kelimenin etimoloji ile ilgili tartışmaları dil uzmanlarına bırakarak, Türkiye ve Azerbaycan hariç diğer Türk topluluklarında “-ars-lan” okunuş ve yazılışının bir karşılığı bir pratiği olabilir zira orta ve kuzey Türksoyları bilhassa kuzeyin soğuk ve sert vurgusunun hâkim olduğu, Slav-Rus dilinin fonetiğinin etkisi altında bu kelimeyi (arslan) kullanmaları dilin pratiği açısından bir kolaylığı olabilir. Ancak Türk muhacereti sonrası önce Fars-İran coğrafyası ardında Arap –İslam coğrafyasında ve Akdeniz çevresinin yumuşak fonetiği ile yoğrulan Anadolu Türkçesinde “aslan” kelimesi daha anlamlı bir karşılığı olduğunu düşünüyorum.
_____
DİPNOT/KAYNAKÇA
2-Eğreti; 1. sıfat Belirli bir süre sonra kaldırılacak olan, bir şeyin yerine geçici olarak kullanılan:
"O gün için oraya eğreti olarak getirilmişe benziyordu." - Attilâ İlhan
2. sıfat İyi yerleşmemiş, yerini bulmamış olan: "Konuk kadının durgunluğu evdeki tedirginliktendi, iğne üstünde oturuyormuşçasına eğretiydi duruşu." - Burhan Günel
3. sıfat ► takma: Eğreti diş. Eğreti bacak.
4. sıfat Belli belirsiz olan.
5. sıfat Uyumsuz, yakışmamış.
6. zarf İyi yerleşmemiş, yerini bulmamış bir biçimde: "Ayakları karada ama eğreti duruyorlar rıhtım taşları üzerinde." - Zeyyat Selimoğlu
7. zarf ► üstünkörü: "Her işi eğreti yapar oldun, her işi ucundan tutar oldun." - Sâmiha Ayverdi
8. sıfat İleride geri alınmak üzere verilen şey.
4-https://tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2023/10/Hamza-Zulfikar-_OZEL_-CUMHURIYETIN-100.-YILI-_16.pdf
5-Şükrü ÖZTÜRK, “Türk Kültüründe Aslan”, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2 - Sayı: 2 - Nisan 2019
