BATLAMYUS [EL-MALATÎ]

Batlamyus’un Roma döneminde Anadolu’da ve Malatya bölgesinde doğduğuna

Orhan TUĞRULCA Tarihçi-Yazar otogrulca@hotmail.com

Bilge Batlamyus ile ilgili araştırmamızı paylaşmadan önce başlığımızda kullandığımız “el-Malatî” ifadesinin bizim bir yakıştırmamız olduğunu hatırlatayım. Ancak ünlü coğrafyacının Malatyalı olduğu iddiası bize ait değildir.

Batı literatüründe Claudius Ptolemaios, klasik İslâm kaynaklarında Batlamyus veya Batlamyus el-Kalûzî (85-165) diye anılan bu ünlü astronom ve coğrafya bilgininin hayatı hakkında gerek Doğu gerekse Batı kaynaklarında yeterli bilgi yoktur.(1) Var olan bilgilerin de birbiriyle çeliştiğini görüyoruz.

Öncelikle Batlamyus’u neden araştırma gereği duyduğumuzu hatırlatalım. Malum, yakın zamanda Arşag Alboyacıyan tarafından kaleme alınan “Malatya Ermenileri” adlı bir kitap yayınlandı. Bu kitapla ilgili değerlendirmemizi geçen haftalarda yapmıştık. Ancak bu kitapta Amerikalı tarihçi Harutyun Kürdyan’dan (1901-1976) naklen Almagest’in yazarı ünlü coğrafyacı, astrolog ve matematikçi Batlamyus’un Malatyalı olduğu yönünde bir bilginin paylaşılmış olması (2) bu araştırmanın asıl gerekçesidir. Doğrusu bu bilgiyi görünce ilk tepkim yazarın aşağı-yukarı aynı yüzyılda yaşamış olan Lukianos (125-192) ile karıştırmış olabileceği yönünde oldu. Değerli şair ağabeyi Cumali Ünal’dı ile yaptığımız yazışmalarda Sayın Ünaldı’nın “hocam yine de araştırmakta yarar var” deyince araştırma kaçınılmaz oldu.

Harutyun Kürdyan’ın söz konusu eserinde bilgi şu şekilde geçmektedir: “1340 tarihinde ise Kazvinli Hama Allah Mustafa [Doğrusu, Kazvinli Hamdullah Mustavfi olacak.] coğrafyasında Malatya’nın dördüncü bölgesinin 71 derece boylam ve 39 derece enlemde bulunduğunu yazmıştır. Burada Arkaludia denilen sağlam bir kale var. Almagest’in yazarı Bıdğemeos [Bu ismi yazar, metinde varmış gibi vermiştir. Oysa alıntı yaptığı İngilizce metinde bu isim yoktur.] [Ptelemeos, Türkçesi Batlamyus] Malatyalı idi. Nadide iklimi, çağlayan suları ve geniş otlakları ile büyük bir şehirdir. Ürünleri arasında buğday, pamuk, üzüm, bol meyve bulunur.” (3) İşte bizi araştırmaya sevk eden metin bu. Öncelikle bu çevirinin çok sağlıklı yapılmadığını hatırlatalım. Harutyun Kürdyan tarafından Ermeniceye, Arşag Alboyacıyan tarafından da Ermeniceden Türkçeye dönüştürülürken 1919 yılında Londra’da yayınlanan kitabın söz konusu metninden uzaklaştığı görülmektedir.

Doğrusu bu tür araştırmalarda yapılması gereken ilk adım iddianın kaynağına ulaşmaktır. Bizde onu yapmaya çalıştık. Bilginin asıl kaynağı İranlı tarihçi, coğrafyacı ve şair Hamdullāh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî’dir. Kaynaklar Mustavfi’nin 1281 yılında Kazvin’de doğduğu ve yine Kazvin’de 1340 yılında vefat ettiğini belirtir.(4)

Batlamyus’un Malatyalı olduğu bilgisi yazarın “Nüzhetü’l-kulûb” adlı eserinde verilmektedir. Bu eserin Türkçesine rastlayamadık. Harutyun Kürdyan’ın dayandığı İngilizce nüshası ise 1919 yılında Londra’da basılmıştır.(5) Adı geçen kitapta da söz konusu bilgi “Rum” ana başlığı altında şu şekilde verilmiştir: “Malatiyah: Of the Fourt Clime, in longitude 71º and latitude 39º . There is here a strong castle which they call Arqaludiyah. Ptolemy, the author of the Almagest, was from Malatiyah. İt is a large town, with an excellent climate, and running waters, and extensive pastures; its crops being corn, cotton, grapes and much fruit.”(6) (Malatya: (Batlamyus'un dünya haritasına göre) 4. Kısımda 71 boylam ve 39 enlemdedir. Arkaludia denilen sağlam bir kale vardır burda. Almagest kitabının yazarı Batlamyus Malatyalıydı. Uçsuz bucaksız otlakları, akarsuları ve mükemmel iklimli büyük bir şehir; tarım ürünleri (ekilip biçilen) mısır, pamuk, üzüm ve bolca meyve yetişir.)

İngilizce bilen okuyucularımız hem metni hem de asıl kaynak esere dipnotumuzdan ulaşabilirler. Bizim asıl üzerinde durmak istediğimiz husus bu bilginin doğruluğunu analiz etmektir.

Miladi 85- 165 yılları arasında yaşamış olan Batlamyus’un İslam coğrafya biliminin gelişmesinde son derece önemli bir yeri olduğunu İslam coğrafyacılarının metinlerinden çıkarmak mümkündür. VIII yy da Abbasi döneminde başlayan ve ağırlıklı olarak İran, Hint ve Yunan eserlerinden oluşan tercüme hareketleri IX yy da artarak devam etti. Başta meşhur “Almagest” adlı eseri olmak üzere birçok eseri Arapçaya çevrilen Batlamyus, İslam coğrafyacıları üzerinde büyük bir tesir yarattı. Bunların en başında Ebû Muhammed İbn Musa el-Harezmî (780-850) gelir. Bu isimlere Mesûdî (888-957), Ahmed el Hemdani( ö:945), Said el Endelusi ( öl: 1070) ve İdrisi (ö:1165) gibi birçok İslam bilginlerini sayabiliriz.

Biz burada takdir edileceği üzere Batlamyus’tan söz eden bütün İslam bilginlerinden tek tek söz etmemiz mümkün değildir. Kronolojik sırayı da dikkate alarak sadece iki ismin Batlamyus’un yaşadığı dönem ve biyografisi ile ilgili tartışmalarını buraya aktarmak istiyoruz. İlginçtir ki biz bugün Batlamyus’un Malatyalı olup olmadığını nasıl ki tartışmaya açtıysak İslam coğrafyacıları da benzer tartışmaları kendi eserlerinde açmışlardır. Örneğin; İslam kaynakları ağırlıklı olarak Batlamyus’un İskenderiye’de doğup büyüdüğünü, öğrenimini orada gördüğünü, astronomi ve diğer konulardaki araştırmalarını İskenderiye’de yaptığını iddia ederken Bizanslı Theodorus Meliteniota, onun Ptolemaios Hermii adlı şehirde doğduğunu iddia etmektedir.(7) Hermii adlı şehir ise Strabon tarafından Mısır’da Menshia/Memphis olarak gösterildiği bir İngilizce kaynakta belirtilmektedir.(8)

Bu tartışmaları ilk başlatan İslam coğrafyacısı Mesûdî’dir. Ancak Mesûdî’nin iki eseri üzerinde yaptığımız incelemede kafasının hayli karışık olduğunu gördük. Örneğin; “Muruc ez-Zeheb” (Altın Bozkırlar) adlı eserinde; İskender’in seferden batıya dönerken Şehrizür’da hastalığının şiddetlendiğini, bunun üzerine ordusunun kumandasını dostu ve halifesi Batlamyus’a bıraktığını, Batlamyus’un [Ptolemei] İskender’in tabutunu İskenderiye’deki annesine götürdüğünü çeşitli ilginç hikâyelerle ayrıntılı bir şekilde anlatırken “Ptolemei’ler” başlığı altında verdiği bilgilerde Batlamyus’dan [Ptolemei] sonra Hefiler adında zalim birinin tahta geçtiğini yazan Mesûdî, Hefilus’tan sonra tahta sanatkâr Batlamyus’un geçtiğini ve 26 yıl tahtta kaldıktan sonra Baba Sever Batlamyus’un, ondan sonrada tahta astroloji ilmini bilen Batlamyus’un geçtiğini, “Magesti” ve başka kitapların yazarı olduğunu ifade etmektedir.(9)

İlk yazdığı kitaplar arasında olduğunu tahmin ettiğimiz söz konusu bu eserde Mesûdî bütün bilgileri birbirine karıştırmış gibi görünüyor. Hemen belirtelim, Mesûdî’nin bu kafa karışıklığını ölümüne yakın bir zamanda bitirdiği kabul edilen “Kitabü’t-Tenbih ve’l –İşraf” adlı eserinde düzeltmiştir. Mesûdî, adı geçen bu eserinde: “Batlamyus el Klavzi Antonius zamanında yaşadı.[138-161] Onların dilinde adı Ptolemaeus’dur. İmparator Claidius’un oğlu olduğu söylenir. El Macasti’de anlattığı rasatları (gözlemlerini) Antonius devrinde yapmıştır.” Demektedir. Mesûdî, devamında “Çeşitli milletlere mensup filozofların, hükümdarların tarihini bildiklerini iddia edenlerin çoğu bunların asırlarında hata yaparlar. Bu Batlamyus’u İskender’den sonra gelen Yunan hükümdarları Batlamyuslardan biri, son hükümdarı Kleopatra’nın babası zannederler. Bu konuda deliller getirirler. Daha önceki kitaplarımızda bunlardan bahsettik”(10) [Eğer tercümelerde bir sorun yoksa Mesûdî, ilk eserinde verdiği bilgileri unutmuş görünüyor. Ancak yazarın: “…Daha önceki kitaplarımızda bunlardan bahsettik “ demesi ilk kitabında verdiği bilgileri “iddia” şeklinde verdiği anlaşılabilir.]

Bu konuda değerlendirmeye alacağımız ikinci İslam coğrafyacısı 1070 yılında vefat eden Said el Endelusi’dir. “Tabakatü’l –Ümem” adlı eserinde Mesûdî’nin “Kitabü’t-Tenbih ve’l –İşraf” adlı eserinde verdiği bilgilerin aşağı yukarı aynısını verir. Batlamyus’un Roma İmparatorlarından Adriyanus (ö.138) ve Antonius (ö.161) devirlerinde yaşadığını yazan Said el Endelusi, Mesûdî’den farklı olarak onun Antonius döneminde yaşadığına dair kanıtlar sunar. Batlamyus’un İskender döneminde yaşadığına dair bilginin son derece yanlış olduğunu belirten Endelusi şu izahatı yapıyor: “ Zira Batlamyus güneşin bütün gözlemleri ve hareketlerinden bahseden Kitabu’l Macasti’nin üçüncü makalesinin sekizinci nevi bahsinde Adriyanus’un hükümdarlığının 19. Yılında güz itidalini gözlemlediğini, Buhtunnasr yıllarını başlangıcından bu güz itidaline kadar[kendi dönemini kast ederek] 879 yıl, 36 gün 6 saat geçtiğini söyler, yılları kısımlara ayırır, “Bu itidal yıllarının toplamı Buhtunnasr’ın ölümünden İskender Zülkarneyn’in dedesi İskender el Makadoni’nin ölümüne kadar 424 yıl, İskender’in ölümünden Roma İmparatorlarının ilki Augustos’a kadar 294 yıl, Augustos’un imparator oluşundan yapılan rasada(gözleme) kadar 161 yıl, 66 gün, birkaç saat eder.” Der. Batlamyus bu tafsilatla yaşadığı dönemi açıklar ki bu dönem Augustus’tan 161 yıl sonrasıdır.”(11)

Gerek Mesudi’nin gerekse Endelusi’nin bu konuda verdiği bilgilerden hareketle Batlamyus’un (85-165) bugün büyük ittifakla kabul gördüğü üzere Roma İmparatoru Domitian (81-96 ) döneminde doğduğu Nerva (96-98), Trajan ( 98-117), ve Hadrianus (117-138) döneminde yaşadığı, Antonius Pius (138-161) döneminde ise 80 yaşında iken vefat ettiği söylenebilir.

Batlamyus’un Roma döneminde Anadolu’da ve Malatya bölgesinde doğduğuna dair başka önemli ipuçları da var. Bunlardan birincisi Hamdullah Mustavfi’nin Batlamyus’un Malatyalı olduğunu ifade ettiği metin içerisinde; “Burada Arkaludia denilen sağlam bir kale var.” şeklinde bir ayrıntıyı vermiş olmasıdır. Ayrıca Mesûdî gibi İslam coğrafyacıların “Batlamyus el Kaluzi/ Klavzi” gibi doğum yeri mensubiyetini kullanmış olmaları Batlamyus’u Malatya bölgesi ile ilişkilendirmemizi kolaylaştırmaktadır.

Ernst Honigmann “Bizans Devletinin Doğu Sınırı” adlı eserinde “Arkaludia”, Kalaoudia”, “Klaudia”, Hısn Kalauzia” ve “Kalavziya” kelimelerinin tamamını aynı kökten gelen farklı versiyonlar olarak verdikten sonra(12) söz konusu bu kaleyi Malatya bölgesine lokalize etmiş olması ve kitabının sonundaki Fines Orientales haritasında göstermiş olması tezimizi büyük oranda desteklemektedir.(13) Daha da ilginç olanı Honigmann’ın Malatya ve civarı ile ilgili lokalizasyonlarda Ptolemaios’un (Batlamyus) Geograpia’sına (Coğrafya) atıfta bulunmuş olmasıdır.(14)

Bilge Umar’ın “Türkiye’deki Tarihsel Adlar(15)” adındaki hacimli eserinde de tezimize katkı sağlayan önemli açıklamalar var. “Kalaoudia” maddesinde Ptolemaios’un (Batlamyus) “Klaudias” bahsinde verdiği bilgilere dayanarak şu bilgileri vermektedir.: “ Malatya’dan doğuya uzanan doğal yol üzerinde, bugünkü ilçe merkezleri Pütürge ile Sivrice arasında, Keferdiz/Doğanyol dolaylarında Fırat’ın batı kıyısında bir hisar; Arap ağzındaki adı Kalavziya.” “Adın öz biçimini, kökenini anlamını saptayamadım” diyen Umar: “Fıratın batı kıyısında bulunduğuna göre “kaluda” yani Kal(a) –Uda, kıyı hisarı olabilir.”

Sonuç itibariyle bugün her ne kadar birçok metinde Batlamyus için “Yunan asıllı İskenderiyeli” olduğu yönünde yaygın bir kanaat var ise de, Hamdullah Mustavfi’nin “Malatyalıdır” iddiasını da destekleyecek pek çok bilgi olduğunu yukarıda sıralamaya çalıştık. Batlamyus’tan yaklaşık 1150 yıl sonra yaşamış olan Hamdullah Mustavfi gibi bir tarihçi-coğrafyacının elinde her hangi bir belge ve bilgi olmadan ve üstelik Batlamyus gibi ünlü bir coğrafyacıyı durup dururken Malatyalı olarak gösteremeyeceğini düşünüyoruz.

Ünlü bilgeyi zorla Malatyalı yapmak gibi bir derdimiz yok. Ancak ortaya çıkan bilgi ve belgeleri de görmezden gelemeyiz. Malatyalı araştırmacı Celal Yalvaç, “araştırmacılar biraz da dedektiflere benzer. Yeni bilgiler, bulgular ve kanıtlar ortaya çıktıkça eski bilgiler hükmünü yitirir.” der. Şimdilik elde ettiğimiz bilgiler bu kadar. Ancak ileride bu iddiayı güçlendirecek hatta kesinleştirecek bilgiler ortaya çıkarsa bu metin yeniden tadil edilmelidir.

DİPNOTLAR 1-İslam Ansk. “Batlamyus” maddesi, Müellif: Cengiz Aydın, Gülseren Aydın (https: İslam ansiklopedisi. org.tr/batlamyus, erişim:8 Mart 2020) 2-Arşag Alboyacıyan, Malatya Ermenileri-Coğrafya, Tarih, Etnografya, çev. Sirvart Malhasyan, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2019 3-Arşag Alboyacıyan, Malatya Ermenileri, s.20 4-https://islamansiklopedisi.org.tr/hamdullah-el-mustevfi 5-The Geographıcal Part of the NUZHAT-AL-QULUB, COMPOSED BY, HAMD-ALLAH MUSTAWFİ of Qazwini, IN 740 (1340), Translated By G.LE SRTANGE, And Prınted For The Trustees Of The “E.J.W.GİBB MEMORIAL”, Leyden: E.J.Brıll, İmprımerie Orıentale. London: Lucaz, co.,46, Great Russelı, Street, W.C.1919 6-https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.174144/page/n113/mode/2up/search/almagest 7-İslam Ansk. “Batlamyus” maddesi, Müellif: Cengiz Aydın, Gülseren Aydın (https: İslam ansiklopedisi. org.tr/batlamyus, erişim:8 Mart 2020) 8-Jehoshaphat Aspin, A Systematic Analysis of Universal History from the Creation to the ..., 1. Cilt, (https://books.google.com.tr/books?id=rE-HUVw3zxgC&pg=PA395&lpg=PA395&dq=Hermii+adl%C4%B1+%C5%9Fehir&source=bl&ots=MscXNekv_E&sig=ACfU3U1fpTkUGBl1MknqELmJoJHd0_zt4Q&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwjZyrjxgafoAhV1sXEKHdw_BVIQ6AEwBHoECAgQAQ#v=onepage&q=Hermii%20adl%C4%B1%20%C5%9Fehir&f=false) 9-Mesûdî, Muruz Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar),çev. D.Ahsen Batur, Simge Y. İst. 2004, s.178-181 10-Mesûdî, Kitabü’t-Tenbih ve’l –İşraf, çev. Ramazan Şeşen, Bilge Y. İst. 2018,s.101 11-Said el Endelusi, Tabakatü’l –Ümem (Milletlerin Bilim Tarihi) çev. Prof. Dr. Ramazan Şeşen, İstanbul, 2014,s. 94,95,96,97,98, Eserin tam künyesi: “Ebü’l Kasım Said b.Ahmed b Abdurrahman b. Muhammed el –Endelusi el-Kurtubi et-Tuleytili(ö.462/1070), Et-ta’rif Bi Tabakati’l-Ümem ve Ulemaiha ve Nübezin Min Tealifihim ve Ahbarihim” 12-Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul Ün. Ed. Fak. Y. İst. s.242 13-Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.39.79.86.87.88 14-Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, s.5 ve s.86 (Ptolem., Geogr., V, 6, 24, 892,8) 15-Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılap y. İst.1993, s. 368 16-[…………….] Köşeli parantez içindeki açıklamalar makale sahibine aittir.