Raylı Sistemimiz Vardı, Hem de 1940'larda..

Malatya'da 1970'lere kadar şehiriçi ulaşımda kullanılan raylı sistem vardı..

Nezir KIZILKAYA Yazdı nezirs@mynet.com

Çocukluk yıllarımda, yani 1970’lerin başında Hükümet binasının arka tarafında bulunan evimizden sesini duyardım. Özellikle akşamın geceye uzandığı geç vakitlerde sessizliği bir ok gibi delen tren düdüğü ve ardından demir tekerleklerin rayların üzerinde dönerken çıkardığı sesler, tren uzaklaştıkça azalır, cılız bir düdük sesi ile de gecenin karanlığında kaybolurdu. Aslında ilk zamanlar ben bu sesi istasyondan gelir zanneder, bu kadar uzaktan bu sesin nasıl bizim mahalleye ulaşabildiğine akıl erdiremezdim.

İlerleyen zamanlarda şimdiki Adiye-Maliye binalarının önünden istasyona uzayıp giden yerde tren raylarını görünce bu sesi neden bu kadar net duyabildiğimi anlamıştım. Anlamıştım ama bu kez de hattın ömrü dolmuştu. 1974 yılında başlayan Malatya çevre yolu inşaatı ile beraber, halkın "Küçük İstasyon" dediği yerle Tren Garı'na kadar olan bu demiryolu hattı sökülmüş ve tarihe karışmıştı. İçinde bulunduğumuz şu günlerde kentin en çok tartışılan konularından birisi olan “Raylı Sistem”in atası sayılabilecek bu proje nasıl gerçekleşmişti? İşte bu sorunun cevabını 1940’lı yılların başında Malatya’da yayınlanan tek gazete olan Fırat gazetesinin sayfalarında buldum. 12 Haziran 1942 Cuma günü yayınlanan Fırat gazetesinde küçük bir haber “Yerinde Bir Teşebbüs” başlığı ile bu konuyu gündeme taşıyordu.

"Çok Yerinde Bir Teşebbüs Haber aldığımıza göre istasyonun şehre uzak olmasından bir hat çekilmek sureti ile vagonların ta şehrin içine kadar gelebilmesi için belediyemiz pek yerinde bir teşebbüse girişmiştir. Bunun neticesi olarak alakadar mühendisler tarafından hattın şehre gelmesine dair proje ve evrakı keşfiye hazırlanmış ve belediye riyasetine tevdi olunmuştur.

Belediye Reisimiz Dr. Cafer Özelçi 1942 yıl Belediye bütçesinin tasdikini müteakip doğruca Ankara’ya gidecek ve Malatya’mızın çoktan beri büyük bir istekle beklediği bu hattın çekilmesini ilgili makamlarla görüşecek ve te’min edecektir.

Malatya’mızın iktisadi hayatında mühim bir rol oynayacak olan, bu pek yerinde bulduğumuz teşebbüsün eyi ve müsbet bir neticeye raptedildiği ümit etmekteyiz."

Haberden anlaşılacağı gibi konu aslında uzun bir süreden beri gündemdeydi. Ancak ilk kez resmi olarak teşebbüste bulunuluyordu. 2. Dünya Savaşının sürdüğü o zor günlerde neredeyse olanaksız gibi görünen proje ilgili bakanlıklarca da uygun görülmüş ve Malatya’da yerinde incelemeler yapması için Y.Mühendis Hikmet Kocataş’ı görevlendirmişti. Mühendisin yapacağı ziyaret Fırat gazetesinin 9 Ekim 1942 Cuma günkü sayısında şu şekilde veriliyordu.

"Şehire Temdit Olunacak Hat Şehrin içine temdit edilmesi takkarür etmiş olan şimendifer hattının güzergahının tespiti için vekaletten göndermiş olan Y.Mühendis Hikmet Kocataş şehrimize gelmiş ve güzergahı tespit ederek Ankara’ya dönmüştür.

Bu hattın döşeneceği kısmın toprak tesviyesine pek yakında başlanılacaktır."

Yapılan bu ön incelemeden 6 ay sonra Fırat gazetesinin 9 Nisan 1943 Cuma günü yayınlanan haberinde de demiryolu hattının yapımına önceden karar verildiğini ancak mevsim şartlarından dolayı başlanamadığını, ancak havaların düzelmesi ile beraber hattın çalışmalarının başlayacağı bilgisi yer almakta idi.

"Şehre Çekilecek Demir Hattın Döşenmesine Yakında Başlanılacak İstasyonun şehre uzaklığı yüzünden nakil işlerinin zorlukla yapılmakta olduğu ve bunun bilhassa ticaret işleri üzerinde eyi netice vermediği göz önünde bulundurularak istasyondan şehre kadar bir hattın çekilmesi umumi efkarı ilgilendirmiş ve keyfiyet alakalı makamlara aksettirilmiştir.

Geçen sene hattın şehre temdidi kararlaştırılmış ise de inşaat mevsiminin geçmiş olmasından bir türlü işe başlanmamıştır.

Haber aldığımıza göre hattın döşeneceği sahanın istimlakini yapmak üzere bir heyet gelmiştir."

Bu haberden de yine 6 ay sonra istimlak çalışmalarının da bitmesi ile, 3 Eylül 1943 Cuma günü yayınlanan Fırat gazetesinde “Şehre Uzatılacak Olan Hattın İnşasına Başlandı” başlıklı haberde hat inşaatına yapılan bir törenle başlandığı haberi yer almıştır. Haberde demiryolu hattının Cumhuriyet Bayramı’na kadar bitirilmesi için gereken önlemlerin alındığı bilgisi de verilmiştir.

"Şehre Uzatılacak Olan Hattın İnşasına Başlandı Fabrikadan şehre kadar uzatılması tekarrrür ettirilen hattın inşasına başlanılmıştır. Birkaç gün evvel başta sayın valimiz bulunduğu halde işletme müdürü, yol baş müfettişi ve fen heyeti hazırıile hattın açılış töreni yapılmıştır. Bu hattın Cumhuriyet Bayramına kadar bitmesi için gereken tertibat alınmıştır."

Demiryolu hattı inşaatının başlamasından itibaren yaklaşık bir yıl geçmiş ve hala inşaat bitirilememiştir. 25 Ağustos 1944 Cuma günü yayınlanan Fırat gazetesi konuyu bir kez daha gündeme taşımış ve önemli bir kısmı biten işin yavaşladığını hatta durma noktasına geldiğini belirten bir haber yayınlamıştır. “Yeni İstasyonumuz İşletmeye Ne Zaman Açılacak?” başlıklı haberde kent için oldukça önemli olan bu projenin bir an önce bitirilmesi için çalışmaların hızlandırılmasını istemiştir.

"Yeni İstasyonumuz İşletmeye Ne Zaman Açılacak? İstasyonun şehre uzaklığı dolayısiyle dâhile bir hat temdidi planlanmış ve istasyondan başlayarak Büyük Camii civarına kadar demir feşriyatı yapılmıştır.

Güzergaha Tesadüf eden bir çok arsaların istimlak muamelesi ikmal edilmiş, bir kısmının bedeli Ziraat Bankası’na havalesi tevdi olunmuştur.

Bu işin bir müddetten beri terk edildiği ve eski hızını kaybettiğini görüyoruz. Memleketin iktisadi hayatı üzerinde önemli bir rol oynayacak olan bu kısım inşaatın tavsamış bulunması nazari dikkat celbetmektedir.

Nakil işleri üzerinde görülen büyük zorlukların giderilmesine maluf olan bu işin neden terk edildiğini bir türlü anlayamadık.

Bir çok masraf ile meydana getirilmiş olan bu hattın bir an evvel işletmeye açılmasını önemli buluyoruz."

Yapımına 1943 yılı Eylül ayında başlanan ve o yılki Cumhuriyet Bayramı’nda açılışı planlanan hatın, bir yıllık gecikme ile 1943 yılı olmasa da 1944 yılı Cumhuriyet Bayramı’nda bitirileceği haberi 6 Ekim 1944 Cuma günü yayınlanan Fırat gazetesinde şu haber ile duyurulmakta idi.

"Şehrimize Temdit Edilen Tren Hattı İstasyonun şehre uzaklığı dolayısıyla halkımıza bir kolaylık olmak üzere şehir içine temdit edilen hattın Cumhuriyet Bayramı’nda işletmeye açılacağı haber alınmıştır.

Hattın işletmeye açılması nakliyat bakımından halkımıza çok faydalar temin edecek ve yolcuların çekmekte olduğu sıkıntı bu suretle önlenmiş bulunacaktır."

Malatya kent merkezi ile istasyon arasında ulaşımı sağlayacak olan hat Ekim ayı başında duyurulduğu gibi 29 Ekim 1944 Pazar günü yapılan törenle hizmete alınmış, açılış töreni 31 Ekim 1944 Salı günü yayınlanan Fırat gazetesinde şu satırlar ile duyurulmuştu:

"Şehre Temdit Edilen Hattın Açılış Töreni Yapıldı Şehirle istasyon arasına uzaklığı yüzünden gerek nakliyatın ve gerekse halkımızın geliş gidişi zorlukla temin edilebilmekte idi. Bu durumun önlenmesi için ilgili vekâletler nezdinde teşebbüse girişilmiş ve şehre ayrıca bir hattın temditi dileğinde bulunulmuştu. İlgili makamlar tarafından incelenen bu arzu yerinde bulunmuş ve şehre bir hattın temditi kararlaştırılmıştı.

Geçen sene bu işin istimlak muamelesi ve diğer formaliteleri ikmal edilmiş ve bu sene hattın döşenmesine başlanmıştı. Nihayet büyük bayrama kadar her türlü noksanlıkları ikmal edilen bu hattın evvelki gün açılış töreni kalabalık bir halk kütlesi müvacehesinde yapılmıştır.

Daha tören başlamadan önce şehir halkı, bayram gününde duydukları bu ikinci sevincin heyecanı ile yeni istasyon sahasını doldurmuştu. İstasyon milli bayraklarımızla donatılmış ve güzel bir tak yapılmıştı. Tam saat üçte işletme müdürü kürsüye gelerek ilk hitabede bulunmuştur ve bu hattın ehemmiyetinden ve şehre yapacağı büyük faydalardan bahsederek halefleri zamanında başlamış olan bu önemli işte yardımları görülenlere teşekkür etmişler ve hükümetimizin yapıcılık vasıflarını belirterek memleketimizi bugünkü refah durumuna kavuşturan ebedi Şefin manevi huzurunda hazirunu hürmet sükûtuna davet etmişlerdir. İşletme Müdürü sözlerini Milli Şefimiz İsmet İnönü’ye bağlılık hislerini minnet ve şükranla izhar ederek bitirmişlerdir.

Bundan sonra Sayın Valimiz Ahmet Kınık kürsüye gelerek güzel bir hitabede bulunmuşlardır. Ezcümle, halkın müşkül bir durumunun yenilmesi ile duyulan derin sevincin büyüklerimize iblağ edileceğini belirtmişler ve müteakiben kurdelayı keserek hattın işletmeye açıldığını bildirmişlerdir. Bu arada kurban kesilmiş ve ilk tren halkın sevinç duyguları içinde ve alkışları arasında istasyona hareket etmişlerdir."

3 Kasım 1944 Cuma günü yayınlanan Fırat gazetesinde yer alan habere göre Malatya Valisi Ahmet Kınık hattın yapımından dolayı Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye bir teşekkür telgrafı göndermiş, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü de hattın yapımından dolayı Malatyalılara bir tebrik telgrafı ile cevap vermiştir.

"Şehir İstasyonunun açılışı münasebetiyle Milli Şefimiz İsmet İnönü ile valimiz arasında teati edilen telgraflar:

Şehre temdit edilen hattın açılışı münasebeti ile valimiz Malatya halkının derin minnet ve şükranlarını Reisicumhurumuz İsmet İnönü’ye iblağ buyurmuşlardır.

Milli şefimiz bu telgrafa cevap göndermek lütfunda bulunmuşlardır.

AZİZ MİLLİ ŞEF İSMET İNÖNÜ, REİSİCUMHUR-ANKARA Şehir istasyonunun açılışı ile yüksek iradelerinin yeni bir armağanını kucaklamakta olan Malatya halkının samimi minnet ve şükran duygularını sayın huzurlarınıza arz eder, hürmetle ellerinizden öperim. Malatya Valisi Ahmet Kınık

AHMET KINIK, VALİ-MALATYA Malatyalıları yeni istasyona kavuşmalarından dolayı tebrik ederim. İsmet İnönü"

Fırat gazetesinin 30 Kasım 1945 tarihli sayısında yer alan habere göre artık Türkiye’nin ilk raylı sistemlerinden birine sahip olan Malatya kenti, mevcut hattın uzatılarak Eskimalatya’ya kadar götürülmesini talep etmektedir. Habere göre şehir merkezindeki istasyona görkemli yapılar yapılacak, günümüzdeki metro istasyonlarını hatırlatan bir görünüm kazandırılacaktır. Haberin ayrıntıları şu şekildedir:

"Ulaştırma İşleri “Demiryolu” Şehrimizin ortasına ulaştırılan ve yeni bir istasyonla halkın hizmetine giren demir yolumuzda yeni inkişaflar vardır. Şehir istasyonuna esaslı binalar kurulacak su, ışık ve hat tertipleri tamamen yeni ve mükemmel bir hale getirilecek bütün tesisat ile bir istasyon kurulacaktır.

Aynı zamanda hat şehrin içinden geçerek Eskimalatya hattıyla birleştirilecektir Bu şekilde hem yeni güzergahla Diyarbakır yolu yeni bir yola malik olacak hem de banliyö seferleri yeni tertiplerle çalışarak bazı duraklara daha kavuşmuş olacaktır."

Kent merkezi ile istasyon arasındaki ulaşım sorunu raylı sistem ile çözülmüş, demiryolu hattı ilerleyen tarihlerde istasyonun batısında açılan havaalanına kadar hizmet vermeye başlamıştır. Kente gelen ve giden demiryolu ve uçak yolcularının ulaşımı buharlı lokomotiflerin çektiği banliyö trenleri ile sağlanmıştır. Kentte yayınlanan gazetelerde hemen her gün istasyon ve havaalanına yapılan banliyö seferlerinin saatlerini gösteren ilanlar yer almıştır. Bu konuda bir araştırma yapmamakla birlikte, belki de üç büyük şehir dışında kent içi ulaşımda raylı sistem kullanan ilk il Malatya olmuştu.

ALTTAKİ FOTOĞRAF:  Bugün Maliye ve Adliye'nin bulunduğu 'merkezden'  Tren Garı'na ve oradan da, halen Kara Havacılık Alayı'nın kullandığı, çevresinde şimdi askeri lojmanların da bulunduğu,  uzun süre Hava İkmal Merkezi  olan, Malatya'ya sivil uçak seferlerinde de kullanılan 'Tayyare Meydanı'na kadar uzanan hatta 'tarifeli' olarak yolcu taşımacılığı yapılan, o dönem Malatyalıların 'Küçük İstasyon' olarak adlandırdığı yerdeki banliyo tren lokomotifi ve önde yük için bekleyen at arabaları.. (Hasan Basri TUNCEL Arşivi'nden)